Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti “Biologiya” kafedrasi

SENSOR SISTEMALAR TUZILISHINING UMUMIY PRINSIPLARI. 

 

Inson va hayvon analizatorlariuchun quyidagi umumiy printsiplar xosdir. 

1.  Ko‘p  qavatlilik-  ya‘ni,  asab  hijayralarining  bir  necha  qavat  bo‘lishi,  birinchi 

qavatdagilari  retseptor  elementlari  bilan,  oxirgi  qavatdagilari  bosh  miya  katta 

---

yarim sharlari assatsiativ nervlarining markazlari bilan  bog‘liq. Qavatlar o‘zaro 

ular  neyronlarining  aksonlari  bilan  bog‘langan  Analizatorlarning  bunday 

tuzilishi  alohida  turdagi  ma‘lumotni  qayta  ishlash  imkoniyatiga  ega  turli 

qavatlarni  farqlashga    imkon  beradi.  Bu esa  o‘z  navbatida    oraliq  qavatdanoq 

qabul qilingan ta‘sirga nisbatan organizmning tezroq javob qaytarish imkonini 

beradi.  Bundan  tashqari  bunday  tuzilishi  miyaning  boshqa  bo‘limlari  va  shu 

sistemaning  yuklsak  darajasida  tuzilgan  boshqa  bo‘limlaridan  kelayotgan 

ma‘lumotlarni o‘zlashtirish, boshqarish imkonini beradi. 

2.  Kopkanallilik-har  qaysi  kanaldagi  analizatorlar  sistemasini  belgilab  beradi, 

ya‘ni ba‘zi qabatlari o‘n minglab, hatto millionlab asab elementlari bo‘ladi, ular 

o‘z  navbatida  keying  qavat  elementlari  bilan  bog‘langan  bo‘ladi  va  yuqori 

darajadagi  elementlarga  impulslar  yuboradi.  Bunday  ko‘p  kanallilik  hayvon 

analizatorlaridagi analizning ishonchli va aniq chiqishini belgilab beradi. 

3.  Sensor  ―voronka‖larda  qo‘shni  qavat  elementlari  sonining  bir  xil  emasligi. 

Misol tariqasida ko‘rish analizatorlarini  olamiz. Ko‘zning to‘r pardasida ( har 

qaysi  ko‘zning  to‘r  pardasida)  130  mln  elementlar  bo‘ladi,  to‘r  pardaning 

chiqish    -  ganglioz  qavatida    1mln  250 000  ta  neyronlar  bo‘ladi.  Buni  torayib 

borayotgan  ―voronka‖  deb  olish  mumkin.  Ko‘rish  sistemasining  yuqori 

darajalarida  kengayib  boradigan  ―voronka‖  shakllanadi:  ko‘rish  po‘stlog‘ining 

birlamchi proyektsion  maydonida  to‘r pardoning chiqish joyi va po‘stloq osti 

ko‘rish  maydonidagidan  bis  necha  ming  marta  ko‘p    bo‘ladi.eshitish  sensor 

sistemalari va bir  qator   boshqa sensor sistemalarda  retseptorlardan bosh  miya 

katta yarim sharlariga tomon kengaygan  ― voronka‖ bo‘ladi. 

Torayib  borayotgan  voronkaning  fiziologik  ma‘nosi  shundaki,  bosh  miya  va 

uning  katta  yarim  sharlari,  yarim  sharlarning  po‘stlog‘iga  yuborilayotgan  

ma‘lumotlar miqdori ( soni) kamayib boradi, aksincha kengayadigan ― voronka 

― da- turli murakkab signallarning qabul qilinishi  keng doirada bo‘ladi. 

4.  Vertikal  va  gorizontal  bo‘yicha    analizatorlarning  differentsiatsiyasi.  Vertikal 

bo‘yicha  differentsiatsiyasi  asab  elementlarining  u  yoki  bu  qavatidan  tashkil 

topgan  bo‘limlarning    shakllanishi  bilan  bog‘liq.  Bo‘lim-  elementlar  qavatiga 

---

qaraganda  (nisbatan)  yirikroq  morfofunktsional  shakllanmadir.  Har  qaysi 

bunday bo‘lim ( masalan hid bilish piyozchalari, koxlear yadro yoki tizzasimon 

tanachalar)  ma‘lum bir formaga, shaklga ega. 

Sensor sistemaning asosan  retseptor yoki periferik bo‘limlari analizatorlarning 

bir yoki ko‘pincha bir necha oraliq bo‘limlari  va po‘stloq bo‘limlari farqlanadi. 

Analizatorlarning gorizontal bo‘yicha differentsiatsiyasi retseptorlar, neyronlar 

va ular orasidagi turli qavatlarda  o‘zaro aloqalar xususiyatlari bilan farqlanadi. 

Uzoq  yillardan  beri  analizatorlar  fiziologiyasida    ―  sensor  rele‖  tushunchasi 

qo‘llanib kelinmoqda.  ― Sensor rele‖  deganda neyronlar va sensor sistemalar 

oraliq  bo‘limlarining  o‘zaro  munosabatlari    tushunilgan,  ular  po‘stloq 

markazlariga  retseptor hosilalaridan signal yo‘llari orqali  o‘tkazish yoki rele 

funktsiyasini  bajaradi.  Ammo  keying  yillarda    po‘stloq  osti  nervlarining 

signallarni qayta ishlashdagi spetsefik roli aniqlangach ― rele‖ so‘zi ishlatilmay 

qoldi.