Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti “Biologiya” kafedrasi

9- rasm. Ko’rish analizatori.  

 

Asrimizning  60-  yillarida  o‘tkazilgan  tajribalar  kolbachalarni  ulardagi  nur 

yutuvchi pigmentiga qarab chindan ham uch turga bo‘linishini ko‘rsqtadi. Ularning 

biri  eng  ko‘p  miqdorda  qizil,  to‘lqin  uzunligi  560  nmbo‘lgan  nurlarni,  ikkinchisi 

to‘lqin uzunligi 530 nm bo‘lgan yashil, uchinchisi to‘lqin uzunligi 430 nm bo‘lgan 

binafsha nurni yutish qobiliyatiga ega.  

 

Kolbachalarning qo‘zj‘alish darajasi yutilgan nur energiyasiga  bog‘liq. Qizil 

rang  ―qizil‖  kolbachalarni  kuchli  qo‘zg‘atish  bilan birga    ―  yashil‖ va  ―  binafsha‖ 

kolbachalarni  ham  ma‘lum  darajada  qo‘zg‘atadi.  Xuddi  shunday  yashil  rang  ― 

---

yashil‖  kolbachalarni  nihoyatda  qo‘zg‘atib,  ma‘lum  darajada  ―qizil‖va  ―binafsha‖ 

kolbachalarga  ta‘sir  qiladi.    Kolbachalar  faollanishi  darajasidagi  farq  turli  rang 

sezishning asosidir.  

 

Spektr  keng  yorug‘lik,  masalan,  qoyush  nuri,  uch  turdagi  kolbachalarni 

deyerli bir darajada qo‘zg‘atadi, shuning uchun rangsiz, ―oq‖ bo‘lib ko‘rinadi. Ko‘p 

jihatdan  qoniqarli  bo‘lgan  rang  ko‘rishninh  uch  komponentli  nazariyasi  ba‘zi  bir 

psixofiziologik  kuzatishlar  natijasini  tushuntira  olmaydi.  Masalan,  yashil  halqa 

qamrab olgan kulrang doiraga qarasak, doira qizil bo‘lib ko‘rinadi. Fizika qanunlari 

bo‘yicha  kulrang  doira  atrofida  qanday  halqa  bo‘lmasin,  bu  doiradan  qaytarilgan 

nurlar  spektri  o‘zgarmaydi.  Yoki  nima  uchun  havorang  va  sariq  ranglar,  qizil  va 

yashil  ranglar  aralashganida  biri  ikkinchisining  yo‘qolishiga  ,  oq  rang  hosil 

bo‘lishiga olib keladi. 

 

Bu faktlarni tushsuntirish uchun E.Gering uch opponent tizimlar nazariyasini 

taklif qiladi. Bu nazariya bo‘yicha  sariq, havo rang, yashil va qizil asosiy ranglar 

hisoblanadi. Bu to‘rtta rang antogonistik mexanizmlar yordamida yashil-qizil, sariq-

havorang juftlarga bog‘lanadi.  

 

Juftlarni tashkil qiluvchi ranglar qarama-qarshi (oponent) ranglar hisoblanadi 

va shuning uchun yashil-qizil, havorang-sariq ranglar bo‘lmaydi.  

 

Gering  nazariyasi  bo‘yicha,  asosiy  ranglarning  o‘zaro  ta‘siri  kolbachalarda 

emas,  antogonistik  munosabatda  bo‘lgan  neyronlar  pog‘onasida  yuzaga  chiqadi. 

Ma‘lum  neyronni  yashil  rang  qo‘zg‘atsa,  qizil  uni  tormozlaydi.  Bunday  neyronlar 

borligi  bevosita  tajribalarda  ko‘rsatilgan,  ba‘zi  rang  ko‘ruvchi  umurtqali 

hayvonlarning to‘r pardasida ―qizil-yashil‖ gorizontal hujayralar topilgan. Ularning 

retseptiv  sohasiga    to‘lqin  uzunligi  400-600  nm  bo‘lgan    (yashil)  nur  bilan  ta‘sir 

qilinsa,  neyron  membranasi  giperpolyarizatsiyaga  uchraydi  (neyron  tormozlanadi), 

ta‘sir qiluvchi nurning  to‘lqin  uzunligi 600nm  dan  yuqori  bo‘lsa,  depolyarizatsiya 

rivojlanadi  (  heyron  qo‘zg‘aladi).  Ganglioz  hug‘ayralar  qavatida  va  lateral  tizza 

tanada ham o‘ziga xos rangni farqlovchi neyronlar bor. 

 

Bir vaqtlar rang ko‘rishning uch komponentli va Geringning opponent ranglar 

nazariyalari  qarama-qarshi  hisoblanardi.  Hozir  bu  nazariyalarning  biri  ikkinchisini 

---

to‘ldiradi,  desak  to‘g‘ri  bo‘ladi.  Uch  komponentli  nazariya  ratseptorlar 

pog‘onasidagi  hodisalarni  yaxshi  tushuntirsa,  Gering  nazariyasi  ko‘ruv  tizimining 

yuqori pog‘onasi, neyronlar o‘rtasidagi hodisalarni tushunarli qiladi.