Buxoro davlat universiteti repablic of uzbekistan

Savol va topshiriqlar

1.Yangi o`zbek adabiyotining shakllanish omillari haqida so`zlab bering.

2.Asr boshlarida qanday yangi janrlar paydo bo`ldi?

3.Davrlashtirish muammolari haqida o`z qarashlaringizni bayon eting.

4. Drama janrining paydo bo`lishi asosiy sabablari nimada?

5.Roman yaratish bo`yicha ilk harakatlar qanday namoyon bo`ldi?

JADID ADABIYOTI
Reja

1.Ma`rifatparvarlik adabiyotida jadidchilik g`oyalari.

2. Obrazlar tizimi.

3. Badiiy ziddiyat.
IPT-sharhlovchi ma`ruza.

T vositasi-grafik, organayzer.
Tayanch tushunchalar: jadidchilik, jadid adabiyoti, pyesa, roman,

Xalq orasidan yetishib chiqqan Mahmudxo‘ja Behbudiy, Hamza, Munawar Qori, Abdulla Avloniy, Fitrat, Siddiqiy-Ajziy, Abdulqodir Shakuriy, Hoji Muin Shukrulla singari o‘z davrining ilg‘or ziyolilari va ijodkorlari mamlakat va xalq ahvoliga achinib, o‘zlaricha bunga chora izlay boshladilar. Ular xalq va mamlakat og‘ir, mashaqqatli hayot iskanjasida qiynalib kun o‘tkazayotganining asosiy sababi ilmsizlikdir, degan xulosaga keladilar. Binobarin, mehnatkash ommani ilmli, ma’rifatli qilish yoilarini axtaradilar. Natijada, XX asr boshlariga kelib milliy uyg‘onishga chorlovchi jadidchilik harakati yuzaga keldi va tobora rivojlana bordi. Bu harakatning asosiy maqsadi — xalq ommasini ma’rifatli qilish orqali mamlakat rivojiga, mehnatkashlar hayotini yaxshilashga ko‘maklashishdan iborat edi. Jadidchilik harakatining maqsadi harakatning rahbarlaridan biri bo‘lgan M. Behbudiy tomonidan quyidagicha ifodalangan edi: «Xalq o‘z foydasini anglasa, milliy maktab va madrasalar ochsa, Ovro‘pa dorilfununlariga bolalarini yuborsa, alardan advokat, muharrir va hunarmand, savdogar va muhandislar chiqsa, bularning har biri o‘z vazifalarida turib, ishlarini tartib ila tuzsalar, xalqimizning foydasini ko‘zlasalar naqadar oliy va naqadar go‘zal boiur edi».

Jadidlar chorizmning mustamlakachilik siyosatini ma’qullamaganlar. Bu siyosatga isloh kiritish, milliy oikalardagi boshqaruv idoralariga mustaqillik berish g‘oyasini olg‘a surganlar. Jadidlar Oktabr (1917-yil) to‘ntarishiga salbiy munosabat bildirib, unga muxolifat sifatida Turkiston muxtoriyatini yuzaga keltirganlar (1917). Jadidlar mamlakat va xalq hayotini yaxshilashda, taraqqiyotni ta’minlashda istiqlolning o‘rni, ma’rifatning ahamiyati buyuk ekanini tushunganlar. Binobarin, bu yo‘lda sa’y-harakatlar qilib, qator muhim siyosiy-ma’rifiy tadbirlarni amalga oshirganlar. Demak, sho'rolar davrida asossiz holda qora bo‘yoqlarda ko‘rsatilgan va qoralangan jadidchilik o‘z davrining ilg‘or ijtimoiy-ma’rifly harakati edi. Bu harakat qatnashchilari vatanparvar, millatsevar, ma’rifatparvar, taraqqiyparvar ziyolilardan iborat edi.

Jadidlar Turkiston xalqlarining bilimsizlik va jaholat iskanjasida qashshoq hayot kechirayotganlarining ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy-ma’rifiy sabablarini aniqlashga intilganlar. Va mamlakatdagi qoloqlik va qashshoqlikning asosiy sababi ilmsizlik va erksizlikdir, degan xulosaga kelganlar. Shunga ko‘ra, mehnatkash ommani ma’rifat egallashga, ilm olishga, hurriyatga chaqirganlar. Jadidlar eng qaltis paytlarda ham jabrdiyda xalqni himoya qilishdan qaytmadilar. Mustaqillik uchun turli shakllarda izchil kurash olib bordilar. «Birinchi navbatda qora xalqni oqartirmoq va ko‘zin ochmoq chorasiga kirishdilar» (A. Avloniy).

Jadidlar «0‘lkani uyg‘otish» va «Xalqning ko‘zini ochish»da, aniqrog‘i, milliy uyg'onish davri g‘oyalarini hayotga joriy etishda matbuot, maktab-maorif hamda adabiyot va san’at imkoniyatlaridan unumli foydalandilar. Turli xil to‘siqlarga qaramay, «Taraqqiy», «Xurshid», «Vaqt», «Oupa», «Samarqand», «Sho'ro», «Shuhrat», «Turon», «Buxoroi sharif», «Sadoi Farg‘ona», «Sadoi Turkiston» kabi gazetalarni tashkil etib, o‘sha davrning muhim g‘oyalarini, xususan, ma’rifatparvarlik, millatparvarlik, vatanparvarlik, taraqqiyparvarlik, erk va mustaqillik g'oyalarini targ‘ib qildilar. Bu jihatdan, ayniqsa, M. Behbudiy, Fitrat, Munavvar Qori, A. Avloniy, Hamza kabi jadidlarning publitsistik maqolalari ko‘pchilikning diqqat-e’tiborini o‘ziga jalb etdi. Masalan, Fitrat o‘zining publitsistik maqolalarida mustamlakachilik siyosatini keskin fosh etib, istiqlol g‘oyalarini dadillik bilan targ‘ib qildi. U «Muxtoriyat» maqolasida: «Ellik yildan beri ezildik, tahqir etildik, qo'limiz bog‘landi, tilimiz kesildi, og‘zimiz qonlandi, yerimiz bosildi, molimiz talandi, sharafimiz yemirildi, nomusimiz g‘asb qilindi, huquqimizga tajovuzlar bo‘ldi, insonligimiz oyoqlar ostiga olindi, to'zimli turdik, sabr qildik», — deb yozgan (Hurriyat» gazetasi, 1917-yil, 5-dekabr) edi.

Jadid matbuotida bo‘lganidek, jadid adabiyotida ham ma’rifat, maktab-maorif va hurriyat mavzulari davr sadosi sifatida yangradi. Binobarin, mehnatkash ommani jaholatga qarshi ilmli-bilimli bo‘lishga, ma’rifatga chaqirish jadid yozuvchilari ijodining leytmotivini tashkil etdi. Bu xususiyat Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875-1919), Munavvar Qori Abdurashidxonov (1878-1931), Abdulla Avloniy (1878-1934), Abdurauf Fitrat (1886-1938), Hamza Hakimzoda (1889-1929), Abdulla Qodiriy (1894-1938), Abdulhamid Cho‘lpon (1897— 1938), Said Ahmad Ajziy (1864-1927), Sidqiy Xondayliqiy (1884- 1934), Vasliy Samarqandiy (1869-1925), Tolagan Xo‘jamiyorov Tavallo (1882-1939), Muhammad Sharif SoTizoda (1869-1937) kabi shoir va yozuvchilar ijodida yaqqol ko‘rinadi. Masalan, Hamzaning dastlabki asarlarida jaholatga qarshi ilm-ma’rifatni ulug‘lash va uni targ‘ib-tashviq etish asosiy o'rinda turadi. Zotan, bu asarlardan ma’lum bo‘ladiki, Hamza she’riyati jadid adabiyotining yorqin namunasidir. Shoirning «Milliy ashulalar uchun milliy she’rlar» majmuasiga kirgan «Oq gul», «Qizil gul», «Pushti gul», «Sariq gul», «Y ashil gul», «Safsar gul», «Atirgul» deb nomlangan she’riy to‘plamlari shundan dalolat beradi.

Jadid yozuvchilari o‘zlarining ma’rifatchilik, millatparvarlik g‘oyalarini olg‘a surishda milliy adabiyotda teran tomirlarga ega bo‘lgan she’riyatdan tashqari, nasr, dramaturgiya va badiiy publitsistika singari janrlardan ham foydalandilar. Ma’lumki, 1910-yilga qadar o‘zbek adabiyotida hozirgi ma’nodagi drama janrida yaratilgan asar yo‘q edi. U XX asrninglO-yillarida vujudga kela boshladi. Bunda jadid yozuvchilarining xizmati katta bo‘ldi. Ularning sa’y-harakatlari tufayli adabiyotimizda 1910-yildan to 1917-yil fevral oyigacha bo‘lgan vaqt ichida «Padarkush» (M. Behbudiy), «Zaharli hayot», «Ilm hidoyati» (Hamza), «Baxtsiz kuyov» (A. Qodiriy), «Qozi ila mulla», «Ko'knori», «Juvonbozlik qurboni», «Eski maktab — yangi maktab», «Mazluma xotin» (Hoji Muin Shukrullo), «Mahramlar» (A.Samadov), «Advokatlik osonmi», «Pinak» (Abdulla Avloniy), «Juvonmarg», «0‘gay ona», «Boyvachcha», «Saodat bitdi», «Xush kelding, xush ketding» (Abdulla Badriy), «To‘u» (Nusratilla Qudratilla) kabi qirqtacha sahna asari yuzaga kelgan. Turli badiiy saviyada yozilgan bu pyesalarning deyarli hammasida ma’rifat va ilmsevarlik, axloq-odob masalalari aks ettirilgan.

Behbudiy, Avloniy, Hamza, Tavallo, Ayniy kabi ijodkorlarning ma'rifatchilik va millatparvarlik g‘oyalarini Fitrat, Cho‘lpon singari novator yozuvchilar erk va mustaqillik raotivlari bilan to'ldirgan holda davom ettirdilar. Shunga ko‘ra, Cho'lpon va Fitrat ijodida o‘sha davrdagi ijtimoiy tuzumdan qoniqmaslik, jaholat va mustamlakachilikka qarshi kurash motivlari yetakchilik qildi. Shuni ham qayd qilish kerakki, 1905- 1917-yillarda mamlakatimizda Zavqiy, Avaz O‘tar, Haziniy, Miskin, Yusuf Saryomiy singari jadidchilik harakatiga qatnashmagan bo‘lsa-da, tanlagan yo'liga ko‘ra jadidlarga yaqin turgan yozuvchilar ham bor edi. Bunday ijodkorlarning aksariyati milliy uyg'onish g‘oyalaridan chetda turib bo‘lsa- da, ma’rifatchilik motivlarini aks ettirganlar. Zavqiy va Avaz 0‘tar hayotdagi xilma-xil nohaqlik va adolatsizliklarni fosh etib, porloq kelajakka ishonch bildirgan, yangilik va taraqqiyot yo‘limma’qullagan. AvazO‘taro‘g‘li (1884-1919) tilni «foydali kondir» deb atagan va yoshlarni chet tilini o‘rganishga, til vositasida dunyo ilmlaridan bahramand bo'lishga chaqirgan: