|
Eskizlar, bular istalgan matyerialda, qo'lda (asbobsiz), aniq bulmagan masshtabda bajarilgan va vaqtincha ahamiyatga ega bo'lgan chizmalardir. eskizlar proektsiyalashda va ishlab chiqarishda bir marta foydalanish uchungina belgilanadi, xolos.
Originallar, bular istalgan matyerialda bajariladi. Ulardan asl nusxalar ko'chiriladi.
Asl nusxalar, bular kopiya (nusxa), svetokopiya, fotokopiya va shunga o'xshashlarni bir iecha marta ko'chirish uchun imkon beradigan matyerialda bajarilgan va mansabdor shaxslarning asl imzolari qo'yidib taxt qilingan chizmalardir.
Dublikatlar, bular asl nusxalarning to'la ravishda qayta tiklanishini ta'minlay oladigan usul bilan (diazokal’kada, fotokal’kada, fotoplyonkada va boshqalarda) bajarilgan kopiyalardir. Keyinchalik dublikatlardan ham kopiyalar olishga to'g'ri keladi, shuning uchun kam ular shunga moslashtirib bajariladi.
Kopiyalar, bular asl nusxalar yoki dublikatlar bilan bir hillikni ta'minlaydigan usul yordamida bajarilgan chizmalardir. Ular ishlab chiqarishda, loyihalash va ekspluatatsiya qilishda bevosita foydalanish uchun belgilanadi.
BIRIKMALAR VA ULARNING TASNIFI.
Detallar bir-biri bilan ajraladigan va ajralmaydigan qilib biriktiriladi. Agar birikmalarni ajratish uchun birikma detallari buzilmasa, yorilmasa. yoki sindirilmasa, u holda bunday birikma ajraladigan birikma deyiladi, aks holda ya'ni, detallar buzilsa, yorilsa yoki sindirilsa,uholda bunday birikma ajramaydigan birikma deyiladi. Ajraladigan birikmalarga ponali, shponkali, boltli, Shpilkali, vintli, fitingli va boshtsa rezbali birikmalar kiradi.
Ajraladigan birikmalar qo'zg'aladigan va qo'zg'almaydigan bo'ladi.
Agar birikma detallari bir-biriga nisbatan harakat tsilsa, bunday birikma qo'zg'aladigan birikma deyiladi, aks holda, ya'ni bir-biriga nisbatan harakat kilmasa (qo'zg'almasa), bunday birikma qo'zgalmas birikma deyiladi.
shaklda ajraladigan birikmalardan: a) boltli birikma; b) shpilkali birikma; v) vintli birikma va g) fitingli birikmalar ko'rsatilgan.
shaklda kuzg'aladigan birikmalardan: a) shponkali birikma; b) shlitsali birikma va v) yurg'izish vinti ko'rsatilgan.
Ajralmaydigan birikmalarga parchinlash (3-shakl, a), payvandlash (3- shakl, 6) va nresslash yuli bilan hosil hilinadigan birikmalar kiradi.
Shuni ham aytish kerakki, endilikda parchinlab biriktirish usuli umiga arzon va qulay bulgan payvandlab biriktirish usulidan ko'proq foydalanilmasda.
a
b
v
1-shakl
g
a
v
H
b
2-shakl
ozirgi zamon mashinasozligida mashina detallarini ajraladigan qilib biriktirish kuproh hullaniladi. Bunday birikmalar, asosan, turli profildagi rezbalar vositasida amalga oshiriladi. Rezbali birikmalarni ko'rib chihishdan oldin, bu birikma detallari va elementlari bilan tanishib chihamiz.
REZBA TURLARI VA BELGILANISHI.
Amalda rezba hosil qilish uchun tokarlik stanogining patroniga tsilindrik sterjenni mahkamlab, unga tekis aylanmaharakat beramiz. Sungra bu sterjenga rezba uyuzchi asbob (keskich) ni yahinlashtirib, bu asbob sterjenga o'yib kiritiladi. Agar keskichga tekis ilgarilanma harakat byerilsa,sterjen sirtyda rezba deb ataluvchi vint o'ramlari hosil buladi (4-shakl). Rezbaning profili keskich asbob uchining shakliga bog'likdir. Rezba keskichning uchi, masalan, teng yonli yoki teng tomonli uchburchak, trapetsiya yoki kvadrat shaklida bo'lishi mumkin.
Uchburchak profilli rezbalar biriktirish uchun muljallangan detallarga ishlanadi, shuning uchun bunday rezbalar biriktirish rezbalari deyiladi. Boshqa profildagi» masalan, trapetsiya va to'g'ri to'rtburchak profilli rezbalar yurgizish rezbalariga tegishlidir. Bunday rezbalar asosan qo'zg'aladigan birikmalar detallariga, masalan, metall qirquvchi stanoklarning yurg'izish vintlariga, dom- krat vintlariga va shunga o'xshashlarga ishlanadi.
To'g'ri to'rtburchakli rezbalardan boshqa barcha rezbalar standartlashtirilgan bo'lib, ular quyidagi besh asosiy turdan iboratdir: metrik rezba; dyuymli rezba; truba rezba; trapetsiyasimon rezba; tirak rezba.
Metrik rezbalarning profili teng tomonli uchburchak bo'lib, uchidagi burchagi 60° ga teng. Amalda uchburchaklarning uchidan butun uchburchak balandligining H/8 qismiga teng bo'lgan qismi qirqib tashlanadi, ya’ni to'mtoqlashtiriladi. Uchburchakning o'yiq qismi yo tekis qilib qirqiladi yoki yumaloqlab quyiladi (5-shakl, a). Metrik rezbalar o'zining mustahkamligi bilan farq qiladi, shuning uchun ular asosan biriktirish detallariga, ya'ni boltlarga, gaykalarga, shpilkalarga, vintlarga va hokazolarga ishlanadi. 5- shakl, b da biriktirish detallaridan, masalan, bolt va gayka rezbalarining birikkan qismining bir bo'lagi kattalashtirib ko'rsatilgan va unda rezba profillari o'lchamlarining o'zaro nisbati ko'rsatilgan.Metrik rezbalar yirik qadamli va mayda (kichik) qadamli qilib ishlanadi. Mayda qadamli rezbalar asosiy rezbalardan shu bilan farq qiladiki, bir xil tashqi diametrda ularning qadami maydaroq bo'ladi, demak, rezba o'yig'ining chuqurligi ham kamroq bo'ladi.
1 mm dan 68 mm ga hadar bo'lgan diametrlar uchun GOST 9.150-59 ga muvofik yirik qadamli rezbalar ishlanadi. 1-7—600 mm gacha bo'lgan diametrlar uchun esa GOST 8.724-58 ga muvofiq kichik kadamlya rezbalar ishlanadi (1-ilovaga qarang).
1' 600 mm gacha bo'lgan diametrlar uch qatorga bo'linadi. Diametrlar tanlashda ikkinchi qatordan ko'ra birinchi qatorni, uchinchi qatordan ko'ra ikkinchi qatorni afzal ko'rish lozim.
a
b
Yirik metrik rezbalar chizmada bosh harf M bilan belgilanadi va u diametrlarning sonli ifodasining oldiga qo'shib yoziladi. Masalan, tashqi rezba 22 mm va rezbaning qadami 2,5 mm bo'lgan rezba M22 ko'rinishda belgilanadi. Yirik rezbalarda kadam qiymati ko'rsatilmaydi. Mayda metrik rezbalarda qadamining kattaligi qo'shib belgilanadi. Masalan, shu diametrdagi qadami 1,5 mm ga teng bo'lgan mayda rezba M22 x 1,5 ko'rinishda belgilanadi,
Chizmada chapaqay rezbalar «chap» so'zi qo'shilgan holda yoziladi. Masalan., GOST 9.150-59 ga muvofiq diametri 16 mmli chapaqay rezba chizmada M16 chap ko'rinishida belgilanadi.
Dyuymli rezbalarning tashqi diametri dyuymlarda (l” = 25,4 mm), qadami esa 1" ga to'g'ri keladigan o'ramlar soni bilan o'lchanadi.
Dyuymli rezbalarning profili teng yonli uchburchak bo'lib, uning uchidagi burchagi 55° ga teng (6- shakl, a). Amalda uchburchak uchlari tekis kesilgan bo'lib, tumtoq holda bo'ladi. Birikmada bunday rezbalarning tashqi diametri bo'yicha ham, ichki diametri bo'yicha ham zazor qoladi (6- shakl, b).
Chizmada dyuymli rezbalarning faqat tashqi diametri ko'rsatiladi. Masalan, 1111/2 bilan belgilangan rezbaning tashqi diametri 1-111/2 (yoki ~ 38 mm) va 1" ga 6 ta o'ram (qadami ~ 4,23 mm) to'g'ri kelgan rezbadir.
Dyuymli rezba faqat eski mashina detallarini almashtirish hollaridagina ishlatiladi. Yangi mashinalar faqat metrik rezbali qilib loyihalanadi..
Ayrim biriktirish detallarida GOST 611-52 ga muvofiq profili teng tomonli uchburchak, uchidagi burchagi 60° ga teng bo'lgan dyuymli konus rezbalar ishlatiladi. Bu rezbalarda ham uchburchakning uchi to'mtoq qilib ishlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
