|
Daryolar. V.L.Shulst O’zbekiston hududidagi daryolarni to’yinish manbaiga qarab 4 ta turga ajratadi.
I. Muzlik va qor suvlaridan to’yinadigan daryolar.
II. Qor va muzlik suvlaridan to’yinadigan daryolar.
III. Qor suvlaridan to’yinadigan daryolar.
IV. Qor va yomg`ir suvlaridan to’yinadigan daryolar.
Biroq bu to’yinish turlari shartlidir. Ma’lumki, tog` daryolarining to’yinishi jihatidan qaysi turga kirishi shu daryolarning ma’lum bir kuzatish punktiga nisbatan aniqlanadi va daryoning hamma qismi xususiyatini aks etdirmaydi. Bundan tashqari daryolarning to’yinish sharoitlari yildan yilga ham o’zgarishi mumkin.
I. Respublikamizdagi Amudaryo, Zarafshon, Isfayramsoy, Oqsuv, Xo’jabaqirgan, Sox, Isfara kabi daryolarning bosh qismlari tog`larda 4500 m. dan balandda joylashgan muzliklar va doimiy qorlar suvidan to’yinadi. Bu xil daryolarda oqim yillar davomida eng kam o’zgaradi, yillik oqimda to’lin suv davri eng kech bo’lib, asosan iyul-avgust oylariga to’g`ri keladi. Bu oylarda oqib o’tgan suv yillik oqim miqdorining 30-38 % i ni tashkil etadi. Chunki bu oylarda havo xaroratining ko’tarilishi tufayli tog`larning baland qismidagi muz va qorlar eriydi. Daryo suvining eng kamaygan davri, aksincha qish oylariga to’g`ri keladi.
II. O’zbekistonning Sirdaryo, Norin, Qurshob, Qoradaryo, Chirchiq, Surxondaryo kabi daryolari qor va muz suvlaridan to’yinadi. Bu turdagi daryolarning oqimi ko’proq mavsumiy qor va kamroq miqdorda ko’p yillik qorlarning erishi hisobiga hosil bo’ladi, muzlik suvlarining hissasi ancha kam-yillik oqimning 15% i gacha boradi. Bu daryolarda to’lin suv davri may-iyun oylariga to’g`ri kelib, bu oylarda yillik oqimning 30-40 % i o’tadi. Kamsuvlik davri esa dekabr-fevral oylariga to’g`ri keladi.
III. Qashqadaryo, G`uzordaryo, Sangzor, Ohangaron, G`ovasoy kabi suv yig`ish maydonlari 3400 metrdan pastda joylashgan daryolar asosan mavsumiy qorlar suvi hisobiga to’yinadi. Bu daryolar to’yinishida ko’p yillik qor va muzliklarning hissasi juda kam, to’lin suv davri esa ertaroq, ya’ni aprel-may oylarida qorlarning erishi natijasida kuzatiladi va yillik oqimning 60 % gacha qismini tashkil etadi. Yozda esa bu tipdagi daryolar suvi kamayib qoladi.
IV. Kalas, Zominsuv, Sheroboddaryo kabi suv yig`ish maydonlari 2000 metrdan pastda joylashgan daryolar qor-yomg`ir va yer osti suvlaridan to’yinadi. Bu turdagi daryolarda to’lin suv davri juda erta, bahor boshida (mart-aprel oylarida) bo’lib o’tadi va bu davrda yillik oqimning 80 % i oqib o’tadi. Chunki bu davrda tez-tez yomg`ir yog`adi, qorlarning erishi tezlashadi. Aksincha yozning ikkinchi yarmida daryolar suvi juda kamayib, ba’zi soylarning suvi esa qurib qoladi.
O’zbekistonda doimiy oqimga ega yoki qurib qoluvchi mayda soylar asosan chekkadagi tog` tizmalarida, tog` oldilarida, past tog`larda ko’p uchraydi. Ularning soni Farg`ona vodiysining o’zida 6500 ta, Zarafshonning o’rta oqimida 120 tadan ko’proq, Qashqadaryo, Surxondaryo, Chirchiq daryosi havzalarida ham ancha ko’p. Soylar havzasining o’rtacha balandligi 1000-2000 m. oralig`ida, to’yinish manbalari qor-yomg`ir va buloq suvlaridan iborat, to’lin suv davri fevral-iyun oylariga to’g`ri keladi va bu davrda yillik oqimning 50-100 % oqib o’tadi.O’rtacha yillik oqim miqdori ko’pchilik soylarda 0,02-0,1 m3 G`sekundga to’g`ri keladi. Lekin sel kelganda soylarda katta miqdorda suv o’tadi. Sel suvlari miqdori soylarning bir yillik oqimidan ham ko’p bo’lishi mumkin.
Sel respublikamizning tog` oldi hududlarida kuzatilib, ancha tashvishlar keltiradi. Dahshatli sel hodisalari asosan, o’rmonsiz tog`lardan oqib tushadigan soylarda jala tarzida yoqqan yomg`irdan sodir bo’ladi. Bahordagi iliq yomg`irlar tog`dagi qorlarni eritgach soylarda suv miqdori bir necha barobar ortib ketadi. Sel asosan aprel (22 %), may (30 %), iyun (18 %) oylarida ro’y beradi. Sel tez nuraydigan tog` jinslari tarqalgan hamda eroziya mahsulotlari yig`ilib qolgan soylarda ko’proq yuz beradi. 1977-1990 yillarda Farg`ona vodiysida 1000 dan marta ortiq, Qashqadaryo tog`li hududida 180 dan ortiq sel hodisasi qayd qilingan. Bu hududlarda hozir ham sel kelish xavfi mavjud, chunki bitta Farg`ona vodiysining o’zida sel o’tadigan 270 dan ortiq soy bor. Respublikada sel o’tadigan havzalarning maydoni 93,5 ming km2 dan ortiqroq.
Ko’p yillik o’rtacha oqim miqdori O’zbekistonda ham asosan iqlimiy omillarga, eng avvalo, yog`in miqdori bilan bug`lanish miqdoriga bog`liq. Qolgan hamma tabiiy-geografik omillar-daryo havzasining relyefi, tuprog`i, o’simliklar qoplami va geologik tuzilishi ko’p yillik o’rtacha oqim miqdoriga ta’sir ko’rsatsa ham, ularning ta’siri asosan yog`in va bug`lanish miqdoriga ta’sir etish orqali bo’ladi. O’zbekiston tog`larida ko’p yillik o’rtacha oqimning miqdori bir xil emas. Nam havo oqimiga ochiq va ular yo’nalishiga ro’para bo’lgan chetki tog` tizmalarining g`arbiy, janubi-g`arbiy va janubiy yonbag`irilaridagi daryolar (Chirchiq, Surxondaryo va Qashqadaryoning ayrim irmoqlari) suv yig`ilish maydonlari sersuvligi bilan ajralib turadi. Bu joylarda o’rtacha balandligi 3000 m bo’lgan suv yig`ilish maydonlarida o’rtacha oqim moduli 40 l/cek/km2 dan ortiq, o’rtacha balandligi 3500 m bo’lgan suv yig`ilishi maydonlarida esa 50 l/sek/km2 gacha etadi. Aksincha tog`larning nam havo oqimiga teskari yonbag`irlarida va past tog`larda (mutlaq balandligi 1000 m atrofida) o’rtacha oqim moduli kamayib, 7-12 l/sek/km2 ga, ayrim joylarda hatto 1-2 l/sek/km2 ga tushib qoladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
