Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Qo’shimcha: Barotov P.

O`zbekiston o`simlik dunyosi juda xilma-xil va boydir. Respublikamiz hududida 146 oilaga mansub 4500 ta o`simlik turi mavjud bo`lib, shundan 3000 tasi yovvoyi holda o`sadi, faqat O`zbekistonda uchraydigan o`simliklar jami o`simliklarning 9% ni tashkil etadi. O`zbekiston florasida Eron, Afgoniston va O`rta dengiz mamlakatlari florasining vakillari ko`p uchraydi. O`zbekistonning asosiy qismi quruq subtropik mintaqada joylashgan, lekin uning florasida subtropik alomatlari sezilmaydi. O`zbekistonda doimiy yashil subtropik o`simliklar yo`q, o`simliklar balandlik mintaqasi va kenglik tashkil qilib joylashadi.

O`zbekistonda o`simliklarning balandlik mintaqalarining vujudga kelishi va uning sabablari, u bilan bog`liq bo`lgan qonuniyatlar akademik K. Z. Zokirov tomonidan 1955 yilda ishlab chiqilgan. Olim cho`l, adir, tog` va yaylov kabi balandlik mintaqalarini ajratadi. Bu mintaqalarning har biri o`ziga xos iqlim, tuproq qoplami, o`simlik va hayvonot dunyosiga ega. Ularning har birida ro`y beradigan tabiiy-geografik jarayonlar ham bir-biridan farq qiladi.
O`zbekiston florasi 4000 ga yaqin turdan iborat. Bu o'simliklarning 50%ini mahalliy (turon) turlari tashkil etadi.
O`rta Osiyo shu jumladan O`zbekiston o`simliklarini yirik tadqiqotchisi YE. P. Korovin 4 gruppa bo`yicha 17 tipga bo`ladi.
O`rta Osiyo o`simliklar mintaqasini oddiy va qulay sxemasini prof. K. Zokirov yaratdi. (Cho`l, adir, tog`, yaylov. )

Efemer va efemeroidlar cho`l sharoitiga moslashgan o`simliklardir. Efemerlar gidromorfik sharoiti qulay bo`lgan, joylarda uchrab, bahorda hayotini tugatadi. Bunday o`simliklarga arpag’on, tariqbosh, lolaqizg’aldoq, chatir, isfaroq kabilar misol bo`ladi. Efemeroidlar ko`p yillik o`tlardan iborat bo`lib, quruq yoz boshlanishi bilan o`simlikning tuproq ustki qismi qurib qoladi, tuproq osti qismi halok bo`lmaydi, kelgusi bahorda yana ko`karib chiqadi. Masalan kovrak, iloq va boshqa cho`l o`simliklari-kserofitlar (shuvoq, burgan, saksavul) ayrim o`simliklar, masalan, yantoq tomirini yer osti suvigacha kirib boradi.

Sho`rxok tuproqqa moslashgan-Galofit o`simliklar bunga sho`raguldoshlar oilasini misol qilish mumkin.
Ko`chma qum ustiga moslashgan o`simliklar psammofitlar deyiladi. Misol: quyonsuyak, Qorasaksovul. Quyonsuyak O`rta Osiyo uchun endemik o`simlik. Qandim yoki juzg`un, ko`chma-qumni ko`p yillik o`tlarida selin ham uchraydi. Bu g`allasimon o`tni bo`yi 1 m. gacha yetadi. Cherqaz dorivor o`simliklar bo`lib qon bosimini pasaytirishda foydalaniladi. Isiriq ko`p yillik o`simlik.
Galofitlardan-boyalich, teresken, burgan, go`shtdor sho`ralar, sarsazan, Qorasho`ra, yulg`un yoki jing`il, sho`r ajriq ko`p uchraydi.