Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

TURKISTON - NUROTA OKRUGI

Okrug Turkiston tizmasining g`arbiy qismini va Nurota tizmasini o`z ichiga olib, janubda Zarafshon, g`arbda Qizilqum, shimolda Toshkent Mirzacho`l okruglari bilan chegaradosh.

Okrugning faqat janubi-sharqiy qismidagi chegara O`zbekistonni Tojikiston bilan bo`lgan chegarasidan shartli ravishda o`tkaziladi. Okrug paleazoy erasining gilli slaneslaridan, qum va ohaktoshlardan tarkib topgan. Bu yotqiziqlar gersen, orogenetik harakatlari ta'sirida burmalangan va metomorfiklashib marmar va kristalli slaneslarga aylangan. Shuningdek, okrugda mezazoy va kaynazoyning kvarslari qumtoshlari, mergellari va gillari ham uchraydi. Daryo vodiylarida va botiqlarida esa antropogen davri konglomeratlari shag`allari, qum, qumloq va lyossimon jinslari uchraydi. Gersen burmalanishi vaqtida vulkanizm ham kuchaygan, shu sababli cho`kindi yotqiziqlar orasida otqindi jinslardan diorit, granit va effuziv jinslar uchraydi.
Okrugning hozirgi relyefini vujudga kelishida alp tog` hosil qilish kuchlari katta rol o’ynagan.
Turkiston tizmasi Mastchoh tog` tuguni yaqinidan Oloy tizmasidan ajralib chiqadi. Kenglik bo`ylab 350km cho`zilgan, eni esa o`rta hisobda 60 km balandligi 3600-4000 m ga yetadi.
(Piramidan cho`qqisi 5580 m).
Turkiston tizmasi Mastchoh tog` tugunidan Shahriston dovonigacha bo`lgan qismining relyefi alp tipida bo`lib, cho`qqilari 5000m. dan ortiq. Lekin tizmani Shahriston (3351 m) dovonidan g`arbiy qismlari ancha past. Turkiston tizmasining Shahriston dovonidan g`arbga Sangzor daryosi vodiysining yuqori oqimi ikkiga ajratib turadi. Sangzor vodiysining janubiy qismidagi tizma Chumqortog` deb, shimoldagisi esa Morguzar tog`i deb yuritiladi. Morguzar tog`i Temurlang darvozasi yoki Ilono`tdi darrasi orqali Nurota tizmasidan ajralib turadi.
Turkiston tizmasining Shahriston dovonidan Guralash (2710 m. ) dovonigacha bo`lgan qismi past bo`lsada, ba'zi nuqtalari Shovroqtog` 4033 m. yetadi. Bu qismida Turkiston tizmasining shimolga qarab qator-qator tog` tizmalari bor. Bulardan O`ratepa tog`i Zominsuv soyi orqali Morguzar tog`idan ajralib turadi.
Chumqortog’ Turkiston tizmasining bevosita g`arbiy davomi bo`lib, uzunligi 70 km., Bozorxonim (3405 m. ) uning cho`qqisi. Chumqortog` Qo`shtepa dovoni yaqinida janubi-g`arbga burilib va Lattaband (2035m. ) dovoniga yetgach, ikki qismga ajraladi. Janubiy qismi Qizilqanot tog`i (o`rtacha balandligi 1000 m) butunlay Tojikiston hududiga joylashgan, shimoliy qismi esa Lattaband tog`i deyiladi. Uni balandligi 2200 m. gacha va chegara shuni suv ayirgichidan o`tadi. Chumqortog` shimoli-g`arbga davom etib, Go`bdun toqqa tutashib ketadi. Bu tog`ning o`rtacha balandligi 800-900 m. eng baland joyi 1666 m. Go`bdun tog` bilan Chumqor tog` orasida lyoss va qumli jinslardan tuzilgan tekislik joylashgan. Zarafshon daryosini Sangzor daryosi bilan birlashtirgan Tuyatortar kanali shu tekislikdan o`tadi.
Go`bdun tog` shimoli - g`arbda Oqtepa daryosi vodiysi bilan g`arbdagi Qaroqchitog`dan ajraladi.
Morguzar tog`i Shovkartog` cho`qqisidan to Temurlang darvozasigacha 75 km cho`zilgan, uni o`rtacha balandligi 1500 m, eng baland joyi 2622 m, Ilono`tdi (Temurlang) darvozasida Sangzor vodiysini kengligi 120-130 m.
Nurota tizmasi shu darvozadan shimoli-g`arbga Nurota shahrigacha 200 km cho`ziladi. Eng keng yeri 75 km o`rtacha balandlik 1500 m. Markaziy qismidagi Zargar cho`qqisi 2165m. Shundan sharqqa tomon Sangzorgacha bo`lgan qismini Quytosh tizmasi deyiladi. Nurota tog`ini shimoliy yonbag`ri Mirzacho`lga tik tushadi, hamda Nurotaga parallel ravishda yo`nalgan 2 tog` (shimolida) Pistali tog` va Baliqchi tog`dir.
Nurota tizmasini janubida Nurota-Quytosh botig`i orqali Baxiltog`, Oqtog`, Qaroqchitog` va G`o`bduntog`laridan ajralib turadi. Botiqning o`rtacha balandligi 500-560 m. Oqtog` g`arbga tomon davom etib Gazgon yaqinida pasayib, so`ng tekislikga qo`shilib ketadi. Tog`ning o`rtacha balandligi 1000-1200m.
Eng baland yeri Taxnu cho`qqisi 2005m. Bu tog` oq marmardan asosan tuzilgani uchun shunday nom olgan.
Oqtog` janubi-g`arbga qarab pasayadi va undan Qoratog` ajralib chiqadi. Bu tog` juda yassi bo`lib uning balandligi 1000-1200m.
Okrugdagi antiklinal tog`lar bilan birga sinklinal botiqlar ham bor. Bularning eng kattalari Sangzor, Quytosh, Nurota botiqlari.
Sangzor vodiysi Chumqor tog` bilan Morguzar tog`lari orasida bo`lib, yuqori qismi tordir. U Balx qishlog`i yaqinida ancha kengayib tekislik xarakteriga ega bo`ladi, so`ngra shimolga qarab burilib torayadi va Temurlang darvozasini hosil qiladi. Vodiy darvozadan o`tgach asta-sekin kengayadi va Jizzax vohasiga qo`shilib ketadi. Sangzor vodiysi G`allaorol qishlog`i yaqinida ancha kengayadi va g`arbga tomon balandlashib borib Quytosh tekisligiga tutashib keladi. Quytosh tekisligi G`o`bduntog`, Qaroqchitog` va Quytosh tog`lari orasidagi botiqda joylashgan, balandligi 600m. Bu tekislik g`arbga qarab davom etadi va Qo`shrabot qishlog`i yaqinida Nurota botig`i bilan tutashadi, uni o`rta qismida balandlik 520 m. Lekin u g`arbga tomon pasaya boradi va shu yo`nalishda Qizilqumga tutashadi.
Iqlimi. Yanvar harorati tekislik qismida -0,2C bo`lsa Shahriston dovonida-11,4C, mutloq past harorat-25-34C, iyul oyning o`rtacha harorati tekisliklarda +25 +26C, balandroq joylarda +15C bo`ladi. Yog`in miqdori 250-400 mm, tog`larning g`arbiy yon bag`rida 450 mm, teskari yonbag`rida 150-200 mm .Yog`inda qorni ulushi katta ;15-30 sm gacha , ba'zi joylarda 1 m gacha yetadi.
Nurota va Oqtoshdan bir necha soylar suv oladi. Tursunsoy, Oqtepasoy, Oqchapsoy, Qorasuv va boshqa soylar bahorgi qor va yomg`irdan suv oladi.
Tursunsoyni o`rtacha yillik oqimi 1,5m³ /sek., bahorda 200 m³ /cek gacha yetadi. Ko`ksaroy soyning o`rtacha suv sarfi 1,1 m³/sek. Bahorda 77,5 m³/s gacha yetadi. Tog` yonbag`rida bo`z tuproqlar, so`ng oddiy yoki tipik bo`z tuproqlar, yana balandda to`q bo`z tuproqlar. Bu tuproqlar ustida rang, yaltirbosh, chalov, bug`doyiq, kovrak, gulxayri, betaga, butalardan - do`lana, pista va boshqalar uchraydi.
Okrugning 1800-(2000)-3000m balandliklarida archazorlar ko`p, bular ostida tog`-o`rmon jigarrang tuproqlari bor, shuningdek bu yerda baland bo`yli dasht o`tlari o`sadi.
Okrugning 3000 m dan yuqorida bo`lgan qismlarida subalp o`tloqlari (qo`ng`irbosh, rang, taran, anjabar, tak-tak) boshlanadi, bu yerlarda tog` o`tloq-dasht tuproqlari tarqalgan.
Okrugning hayvonotida kiyik, arhar, qoplon, bo`ri, silovsin, ayiq, tulki, daryo vodiylari va archazorlarda cho`chqa, bo`rsiq, lochin, burgut, kalxat ko`p.
Okrugda Zomin davlat tog` - o`rmon Qo`riqxonasi bo`lib, maydoni 20,5 ming kv. km. Nurota tog` - o`rmon Qo`riqxonasi - asosan tog` landshaftlarini muhofaza qiladi. Bulardan tashqari O`zbekistonda birinchi Zomin xalq bog`i ham shu okrugda tashkil etilgan.
Okrug tabiiy boyliklarga serob. Jumladan rux, volfram, molibden, qalayi, marmar, Marjonbuloqda oltin konlari mavjud.
Turkiston-Nurota okrugi Turkiston va Nurota kabi tabiiy geografik rayonlarga bo`linadi. Birinchi rayon o`z navbatida 5 ta, ikkinchi tabiiy geografik rayon esa 7 ta landshaftdan iborat.

MA’RUZA № 11 (20-ma’ruza)