|
Buxoro Davlat Universiteti Maktabgacha va Boshlang`ich talim fakulteti 14-9 BT-20 Guruh talabasi Obidova Feruzaning O'zbek tilining sohada qo' llanilishit fanidan “O’zbek tilining izohli lug’atida soha terminlarining berilishi” mavzusida tayyorlagan slaydi
MAVZU: - o`zbek tilining izohli lug`atida
- soha terminlarni berilishi
REJA: 1 Terminlar 2 Terminologiya 3 terminologik lug’atlar - "Terminlar fan - texnika, adabiyot, san'at va boshqa
- sohalarga oid ixtisoslashgan, qo'llanishi muayyan soha
- bilan chegaralangan tushunchalarni ifodalaydigan
- nominativ birliklardir. Masalan: gulkosa, shona
- (Botanikada); to'tburchak, kvadrat (Geometriyada);
- ega, kesim (Tilshunoslikda); qofiya, turoq, bvazn
- (Adabiyotshunoslikda) kabi
"Terminlar fan - texnika, adabiyot, san'at va boshqa
sohalarga oid ixtisoslashgan, qo'llanishi muayyan soha
bilan chegaralangan tushunchalarni ifodalaydigan
nominativ birliklardir. Masalan: gulkosa, shona
(Botanikada); to'tburchak, kvadrat (Geometriyada);
ega, kesim (Tilshunoslikda); qofiya, turoq, bvazn
(Adabiyotshunoslikda) kabi
- Terminologiya masalalari hamisha tilshunoslikning dolzarb
- masalalaridanbbo'lib kelgan. Chunki terminlarning sohalar lug'aviy
- qatlamlaridagi o'rni va vazifasini belgilash, tushunchaning mazmun -
- mohiyatini to'g’ri anglash imkonini beradi.
- Ko’pincha, termin va nomenklatura tushunchalari o’zaro
- farqlanmasdan qo’llanadi. Shuning uchun ushbu o’rinda yo’l-yo’lakay
- nomenklaturaga ham munosabat bildirishga to’g’ri keladi.
- Nomenklatura (lotincha – nomenclatura "ro’yxat") – ilm-fanning turdosh
- (tipik) obyektlari nomi. Agar termin umumiy
- tushunchani ifodalasa, nomenklatura xususiy tushunchani ifodalaydi.
- Masalan, ta’lim muassasalari turlari, o’quv-didaktik jihoz va shu kabilar
- nomlari nomenklaturalardir.
- “Hozirgacha termin tushunchasi tilshunoslikda turlicha talqin qilinmoqda – deb
- qayd etishadi.. Ba’zi tilshunoslar terminga ilm va texnikaga oid so’z va
- iboralarnigina emas, barcha uy-ro’zg’or asboblari nomlarini, ishlab
- chiqarishning hozirgi darajasidagi qurollarnigina emas, balki o’tmishdagi
- ibtidoiy qurollarning barcha nomlarini, shuningdek, kasb-hunarga oid so’zlarni
- ham kiritadilar. Agar masala shu taxlitda qo’yiladigan bo’lsa, har bir konkret
- predmet nomini termin deb atash lozim bo’lar edi. Gap terminnning aniq bir
- ma’noni ifodalashida emas, bu jihatdan qaraladigan bo’lsa, kasb-hunar
- leksikasining ilmiy-texnikaviy terminlardan deyarli farqi yo’q, termin har
- qanday tushunchaning aniq atamasi sifatidagina emas, balki ilmiy
- tushunchani ifodalovchi vosita sifatida asosan yozma shaklda maydonga
- keladi”.
- Demak, “atama” so’zini “termin” tushunchasi
- ma’nosida qo’llaganimizda, uni umuman narsapredmetlar,
- voqea-hodisalarning nomi sifatida
- emas, balki aniq bir ilmiy tushunchani
- ifodalaydigan va ma’lum bir fan sohasiga tegishli
- bo’lgan birliklarni anglashimiz lozim.
- Atamalarning son jihatdan ko’pchilikni tashkil etishi ularni mavzuiy guruhlarga
- bo’lib o’rganishni taqozo qiladi. Atamalarni dastlab ikki katta guruhga ajratish
- to’g’ri bo’ladi:
- 1 Umumiylik xususiyatiga ega bo’lgan atamalar.
- 2 Xususiylik xususiyatiga ega bo’lgan atamalar.
- Umumiy atamalar sirasiga bir terminologik tizimning barcha yo’nalishlari uchun
- tushunarli bo’lgan atamalar kiradi. Masalan, sportdagi musobaqa, sovrin,
- sovrindor, yutuq, g’alaba, birinchilik, chempionat, atamalarini sportning barcha
- turlarida bemalol qo’llash mumkin. Fizikaga oid issiqlik, temperature, jism, elektr,
- magnit, gaz, harakat, energiya, maydon singari atamalar haqida ham shu
- gaplarni aytish mumkin.
- Atamalarning son jihatdan ko’pchilikni tashkil etishi ularni mavzuiy guruhlarga
- bo’lib o’rganishni taqozo qiladi. Atamalarni dastlab ikki katta guruhga ajratish
- to’g’ri bo’ladi:
- 1 Umumiylik xususiyatiga ega bo’lgan atamalar.
- 2 Xususiylik xususiyatiga ega bo’lgan atamalar.
- Umumiy atamalar sirasiga bir terminologik tizimning barcha yo’nalishlari uchun
- tushunarli bo’lgan atamalar kiradi. Masalan, sportdagi musobaqa, sovrin,
- sovrindor, yutuq, g’alaba, birinchilik, chempionat, atamalarini sportning barcha
- turlarida bemalol qo’llash mumkin. Fizikaga oid issiqlik, temperature, jism, elektr,
- magnit, gaz, harakat, energiya, maydon singari atamalar haqida ham shu
- gaplarni aytish mumkin.
- Lugʻatga hozirgi oʻzbek adabiy tilida keng qoʻllaniladigan 80 000 soʻz va soʻz birikmalari, fan, texnika, sanʼat va madaniyat sohalariga oid atamalar, ayrim shevaga oid hamda tarixiy va eskicha soʻzlar kiritilgan. Lugʻatda soʻzlarning qoʻllanilishi oʻzbek adabiyoti va matbuotidan olingan misollar bilan dalillangan.
- Izohli lugʻat Abduvahob Madvaliyev tahriri ostida tayyorlangan. Lugʻat Oʻzbekistonda lotin yozuvi kiritilganidan ancha vaqtdan keyin tayyorlangan boʻlsa ham, kirill alifbosida chop etilgan. 2014-yil „Oʻzbek tilining izohli lugʻati“da berilgan barcha izohlar Oʻzbekcha Vikilugʻatga maxsus bot yordamida qoʻshildi.
- O'zbek tili lug'at tarkibida yuz bergan jiddiy o'zgarishlar munosabati bilan davr talabiga javob beradigan izohli lug'at yaratish zarurati kelib chiqdi va akademik A.Hojiyev rahbarligida O'zR FA O'zbek tili, adabiyoti va folklori institutining (oldingi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti) bir guruh lug'atshunoslari tomonidan 2006 – 2008-yillarda 5 jildli “O'zbek tilining izohli lug'ati” yaratilgan va nashr etilgan edi.
- 3 ming nusxada qayta nashr etildi.
- Lug'atga 80 mingga yaqin o'zbek adabiy tilida keng iste'molda bo'lgan so'z va so'z birikmalari, fan, san'at, madaniyat va texnika sohalariga oid terminlar, shevalarda qo'llanadigan so'zlar, tarixiy atamalar jamlangan
- 2020-yilda ushbu izohli lug'at, mutaxassislar va keng o'quvchilar ommasining talab va ehtiyojlaridan kelib chiqib, O'zR FA O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti bo'lim boshlig'i, f.f.n. Abduvahob Madvaliyev tahriri ostida tuzatilgan holda 3 ming nusxada qayta nashr etildi.
E'tiboringiz uchun rahmat
Do'stlaringiz bilan baham: |
