Buxoro davlat universiteti magistratura bo’limi qo’lyozma huquqida

Nomlanishi.
  Odatda  kislotali  oksidlami  nomlashda  metallmasning  nomi  yozilib, 
undan  keyin  qavs  ichida  uning  valentligi  yoziladi  va  oksid  so'zi  qo'shiladi. 
Masalan, 
CO
2
 - uglerod (IV)-oksid; SO
3
 - oltingugurt (VI)-oksid N
2
O
3
 - azot (III)-oksid 
 Olinishi.
  1.  Kislotali  oksidlar  metallmaslar  bevosita  kislorod  bilan  birikkanda 
(kislorod muhitida yonganda) hosil bo'ladi: 
1.Metallmaslarning havo kislorodida yonishi natijasida: 
C + O
2
→ CO
2
 
; 
S + O
2
→ SO
2
; 
4P + 5O
2 
→ 2P
2
O
5; 
2.Kuchsiz (beqaror) kislotalar tuzlariga kuchli kislotalar ta’sir ettirib, ba’zi hollarda 
qizdirish natijasida: 
Na
2
CO
3 
+ 2HCl → 2NaCl + H
2
O + CO
2 
↑ 
K
2
SO
3 
+ 2HCI → 2KCI + H
2
O + SO
2 
↑ 
Na
2
SiO
3 
+ H
2
SO
4 → 
Na
2
SO
4
 + H
2
O + SiO
2 
 
3.Birikmalarni oksidlash (yondirish) usuli bilan: 
4NH
3
 + 5O
2
 → 4NO + 6H
2
O  
2NO + O
2 
→ 2NO
2 
CuS + O
2 
→ CuO + SO
2 
2CO + O
2
 → CO
2 
4.Kislotalar tarkibidan suvni ajratish (degidratlash) usuli bilan: 
H
2
SiO
3 
→ SiO
2 
+ H
2
O 
H
2
CO
3 
→ H
2
O + CO
2 
↑ 
HClO
4
 + P
2
O
5 
→ H
3
PO
4 
+ CI
2
O
7 
H
2
C
2
O
4
 → H
2
O + CO
2 
+ CO 

---

75 
 
5.Metall oksidiga metallmaslarning ta’siri natijasida: 
HgO + 2CI
2 
→ HgCI
2 
+ CI
2
O (gipoxlorid angidridi) 
6.Metallar  va  metallmaslarga  kislota  eritmalarini  ta’sir  ettirish  yo’li  bilan  hosil 
qilinadi: 
Cu + 4HNO
3(k) 
→ Cu(NO
3
)
2 
+
 
2NO
2 
+ 2H
2
O    
Cu + 2H
2
SO
4(k) 
→ CuSO
4 
+
 
SO
2 
+ 2H
2
O    
 2H
2
SO
4 
+ C
 
→ 2SO
2 
+ 2H
2
O + CO
2 
 
Kimyoviy xossalari. 
1. Suv ta’sirida tegishli kislotalarni hosil qiladi: 
2NO
2 
+ 2H
2
O → HNO
3
 + HNO
2 
SO
2 
+ 2H
2
O → H
2
SO
3
       
P
2
O
5 
+ 2H
2
O → H
3
PO
4 
MnO
7
 + H
2
O → HMnO
4 
2.Asos (ishqor)lar bilan reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi: 
CO
2 
+ 2NaOH → Na
2
CO
3 
+ H
2
O    yoki     CO
2 
+ 2NaOH → NaHCO
3
 
SO
3
 + KOH → K
2
SO
4  
+ H
2
O     yoki     SO
3
 + KOH → KHSO
4 
N
2
O
5 
+ Ca(OH)
2
 → Ca(NO
3
)
2
 + H
2
O 
2Cu(OH)
2
 + CO
2
 → (CuOH)
2
CO
3 
+ H
2
O 
3.Asosli oksidlar bilan birikib tuzlarni hosil qiladi:  
CO
2 
+ Na
2
O → Na
2
CO
3 
CaO + CO
2 
→ CaCO
3 
 
K
2
O + SiO
2 
→ K
2
SiO
3 
MnO + SO
3 
→ MnSO
4 
Fizikaviy  xossalar.   
Kislotali  oksidlar  gazsimon  (CO
2 
,  SO
2
)  ,  suyuq  (  SO
3 
, 
Cl
2
O
5
,)  ,  qattiq  (P
2
O
5
,  N
2
O
5 
,  Сг
2
О
3, 
Mn
2
O
7
)  holatlarda  bo’ladi.  Ayrimlari  suvda 
kam  eriydi  (SiO
2
), gazsimon  oksidlarning  bosimi  ortishi bilan  suvda  eruvchanligi 
ortadi. Suvli eritmalari nordon  ta’mli bo’ladi. Ular  Сг
2
О
3 
– qizg’ish sariq , P
2
O
5
, 
N
2
O
5
 , SiO
2 
oq rangli, V
2
O
5 
 - sariq , Mn
2
O
7 
– qoramtr binafsha ranglarda bo’ladi. 
Ishlatilishi.  Karbonat  angidrid  –  CO
2 
. 
Karbonat  angidrid  havoning  doimiy 
tarkibiy  qismi  bo’lib  ,  uning  0.03  %  ini  tashkil  etadi.O’simliklarning  asosiy 

---

76 
 
ozuqasi.Barcha yashil o’simliklar havodan bargi orqali  karbonat angidridni , ildizi 
orqali    suvni  olib  ,  quyosh  nuri  ta’sirida    ularni  organik  ozuqa  moddalarga  – 
qandlarga  aylantiradi  va  havoga  kislorodni  ajratib  chiqaradi.  Bu  jarayon  –
fotosintez 
deb ataladi.  
     Karbonat 
angidriddan 
salqin 
ichimliklarni 
gazlashda 
keng 
foydalaniladi.Sovituvchi  vosita  sifatida  karbonat  angidridning  qattiq  holga 
keltirilgani – “ quruq muz” dan foydalaniladi. Karbonat angidrid kir  yuvish sodasi, 
ichimlik  sodasi  va  boshqa  ko’plab  moddalar  ishlab  chiqarish  uchun  xom  ashyo 
sifatida  ishlatiladi[48]. 
         
Kremniy  (IV)  oksid  SiO
2
  - 
kremniy  (IV)  oksid    ham  tabiatda  keng 
tarqalgan oksid bo’lib, asosan, qum shaklida uchraydi. Qum eng muhim qurulish 
materiallaridan  hisoblanadi.  Kremniy  bu  oksidining  kristall  tuzulishi  o’ziga  xos 
bo’gan turi kvars deb ataladi. Ultrabinafsha nurlarni to’liq o’tkazish xuxusiyatiga 
ega  bo’lganligi  uchun  kvars  tibbiyotda    ultrabinafsha  nur  bilan  ishlovchi 
asboblarda qo’llaniladi. Qiyin suyuqlanuvchan bo’lganligi undan kimyoviy shisha 
idishlar tayyorlash imkonini beradi. Kvarsning turli tabiiy ko’rinishlari : ametist , 
sapfir  , xalsedon, yoqut  minerallari  –qimmatbaho va  yarim  qimmatbaho  zargarlik 
toshlari sifatida ham ishlatiladi. Undan tashqari , yarimo’tkazgichlar fizikasi uchun 
kremniy yarimo’tkazgichi tayyorlashda asosiy material hisoblanadi.