Buxoro davlat universiteti jahon tarixi kafedrasi

2 – Mavzu Antik dunyoda fan va texnika. Qadimgi Yunonistonda ilmiy bilimlarning rivojlanishi

Reja:

1. Qadimgi Sharq madaniyatining vujudga kelish sharoitlari.

2. Qadimgi Sharqdagi yirik madaniyatlarning (Misr, Mesopotamiya, Xind, Xitoy) o’ziga xos qiyofasi.

3. 
   Qadimgi Xorazm. Avesto
   
4. 
   Yunonistonda ilmiy bilimlarning rivojlanishi.
   
5. 
   Qadimgi yunonlar adabiyoti. Yunoniston tarixini o‘rganishda dostonlar va afsonalarning ahamiyati.
   

Qadimgi Sharq xududida mil. avv. X-VII ming yillikda soniyat sivilizatsiyasi va madaniyati rivojlanshining ibtidosi bilan boglik bulgan eng muxim jarayonlar ruy beradi davrda Sharqda madaniy faoliyatning turli shakllari soxalari vujudga keladi. Yozuv, adabiyot, san'at, fan, biri jaxon diniy buddizm paydo buladi. Bu boshlangich jarayon insoniyat madaniyatining keyingi barcha tarakkiyotini tasavvur kilish kiyin.

Qadimgi Sharq tushunchasi, Sharq xakidagi xozirgi tasavvurlarga mos kelmaydi. Negaki, Qadimgi Sharq yer sharida Misrdan to Xitoygacha bulgan keng mintakasini uz ichiga olib, bu yerda mil. avv. VII ming yilliksan boshlab insoniyat tarixg dastlabki sivilizatsiya vujudga kela boshladi. Madaniyatsh shakllanishi eng yirik daryolar — Nil, Dajla va Frog, va Gang, Xuanxe va Yanszi vodiysida, ya'ni dexqonlik rivojlanishi uchun kulay imkoniyatlar mavjud bulgan joylarda berdi. Xuddi shu joylarda dastlabki davlatchilik tuzilmasi siyosiy, diniy va savdo markazi sifati;ta shaxarlar, yozuv —' judga kelgan. Bu yerda dastlab ma'naviy madaniyat ishla( chikaruvchi moxnat faoliyatidan bevosita ajralib faoliyatga aylanadi. Jamiyat xdyotida aloxida kiыshlar katlam' boshkaruv, ta'lim, ma'lumotlarni tuplovchi va uzatuv soxalarda shugullanuvchilar ajraladi va kupayib boradi.

Misr, Mesopotamiya, Xind va Xitoy sivilizatsiyalari kuxna va yirik madaniyatlar edi. Bu madaniyatlar ta'sirot Urartu, Finikiya, Xett, Elam sivilizatsiyalari shakllashy insoniyat madaniyati tarixida sezi-larli ta'sirga ega buldi.

I. P. Veynbergning ta'kidlashicha, Qadimgi Sharq madaniyati ilk kashfiyotchi va asoschi sifatida ulkan missiyani bajardi yozuvni ishlab chikish va davlatchilik poydevorini kurish, uzining etnik kasbiy, mulkiy va ijtimoiy axvoli bilan farklanuvchi kishilarning birga yashashlari uchun sharoit щeatdi.Agar boshka-madaniyatlar ibtidoiy va qadimgi Sharq ma­daniyatining taafiba va yutuklaridan foydalangan bulsa, Qadimga Sharq madaniyatining uzi esa ibtidoilikning bir tarzida shakllandi. Ibtidoiy muxitning ta'siri va doimiy buldi. Ibtidoiy davrday meros bulib mifologik fikolash usuli, nutk va faoliyat utdi. Shu bilan birga qadimgi Sharq madaniyati namunalari uz dunyosining «boshlovchisi», «yangiliklarini» uziga xos jiddiy xis kildi. Misr, Mesopotamiya, Xind va Xitoy miflarida nafakat «dunyoning yaratilish» (osmon, yer, jonivorlar, inson) mavzui, balki, bu rivoyatlar olamida ibtidoiy dunyodan keskin farklovchi «madaniyatlarning yaratilishi» mavzui xam katta urin egallaydi. «Enklar va koinot» (Mesopotamiya), tangri Ptax xakida (Misr), Xitoyning afsonaviy xukmdori xakidagi miflarda xudolar va ilk ajdodlar dexdonchilik va xunarmandchilik kashfiyotchilari, ilk shyaxarlar bunyodkori, davlatchilik va dinni urnatuvchilar, konun va yozuv ijodkorlari sifatida yani, ibtidoiylik farklanuvchi sivilizatsiyaning barcha yutuklarini yaratuvchilar bulib tasvirlanadi. Shuningdek miflarda bir-biriga mos kelmaydigan, karama-karshi va bu ikki dunyoning dushmanligi mavzui xam tasvirlanadi.

Qadimgi Sharq xalklarining urf-odatlari va e'tiqodlari xakida ma'lumotlar turli manba'larda, adabiyot va san'at yodgorlikdarida saklanib kolganki, bular bizning tasavvur dunyomizni keskin fark kiluvchi olamga boshlaydi. Qadimgi Sharq madaniyatining shakllanishida mifologik tafakkur katta rol uynagan.

Mifologik tafakkur-bu predmetlik-xiesiy, jonli tafakkur yetarli rivojlanmagan mavxum tungunchalarga xos bulib, bunday tushunchalarni ishlatish va suzda ularni ifodalaining sustligi va knyinligidir. (Shumerlikdar «uldirish» deyish urniga «boshiga taek bilan urish» deyishgan).

Kldymgi Sharq kishisi sababli natija munosabatlarni tu-]sungan va farqaagan, birok ularni mujmal va konunga mos bulmagan xodisa sifatida, kupchiligi esa shaxsiy kudrat sifa­tida ongli va yxtiyoriy idrok kiladi. Sabablarni izlaщda Kanday» deb emas, balki «kim» deb surashadi («xodisada kim aybdor»), «yxtiyoriy, anik makradda xarakat kilganni» izlash

gan. «Sabablarni» bunday idrok kilish okibatida mifoloq tafakkur ayrim va butuncha, bir-biriga uxshash xar tashki moslikni kabul kiladi. Funksional alokadorlik sifatida makon va zamondagi xar qanday boglikdik suzi bilan fologik tafakkurning fikran boglikdigi xakida gapir! imkon tugiladi. Fikriy boglikdik bilan uxshash tafakkur aloqador.Qandaydir yangi narsani kurib inson uziga deydi: yangi narsa nimaga?»- va unga uxshash narsani uzidan ajdodlari tajribasidan izlaydi. Xususan, «asl namuna» moyili keng tarkalgan bulib, unga kura xayotdagi barcha narsalar (exrom, podsho xokimiyati, inson) iloxiy kudratsh «asl namunasita» muvofiq yaratilgan.

Olamni mifologik tasavvur kilish uning nixryatda tarli, katiy kurilishida ifodalanib, uning turli xil oppozitsiyalar tizimi xisoblanadi. Aynan shular fologik ramziy tasniflashdagi dastlabki «poydevori xisoblanadi Qarama-qarshi tiplar yukori-kuyi, ung-sul, mon-yer, magrib-maщrщ, kun-tun, biz-ular, katta-kichik xotin, xayot-ulim va boshkalar), Shuningdek ung, yukori, yakin, uz, yorur taomilga kura karama-kartiilikning mos ijobiy tomonini, kuyi, kichik uzok, begona, kor esa salbiy jixatini tashkil qaladi.

Mifologik tafakkurning muvofik va uxshash jixatl uning an'anaviyligi bilan bevosita boglik An'ana bi yaqash, birok moxiyatan boshka bulgan xodisalar urf-odat, oim, ibodat, udum, odob singari faoliyatda namoyon buladilarning bari u yoki bu sinuatsiyadagi anik axlok dasturiga bulib, xarakatning tugriligini kafolatlaydi, xarakatlarni ogoxlantiradi, negaki an'analar negizida so? umning katga tajribasi mujassamdir.

Qadimgi Sharq madaniyatida an'analarga asoslanish turady. Ajdodlar an'anasi, tajribasi mutlok xekikat baxolangan. Mutlok xakikat xukonligi bilan, D.S. Lix ta'kidlashicha odoblilik» boglik bulgan. Qatsmmsh Sharq shisining axloki xarakat va faoliyatda mukaddas an'analad? kayta tiklashga karatilgan «iloxiy urnatilgan» me'yor Kridalarga borib takaladi.A.Ya. Gurevich shunday, deydi: «1 lar xarakatining kuqagi iloxiy timsolga talpinishi ulug ilox bilan boglab, axloqaa vokelikka aylandi». Kishilar barcha faoliyati (ishlab chiqarish, jamoatchilik oilav! mukaddas marosimlarda qanchalik ishtirok etishi bilankasb etadi. An'anaviy jamiyatda «Qadimgi» va «yaxshi» suzlari sinonim bulib, Qadimgi-ezgulikning kafolatidir. Shuning uchun uy va anjom, kiyim va ozika ming yillar davomida kam o‘zgardi shuning uchun adabiy janrlar, san'at janrlari xam bulib kelmoqaa, yangi exromlar nafakat eskisining qad rostladi, balki ularning «asl namunasini» tikladi. I.V. Klochkov yozishicha, yangi zamon kishilari dunyoni xarakatda, rivojlanishida kuradi, «Evolyusiya», «tarakkiet» tushunchalari dunyo kiyofasini yaratish uchun yul ochuvchi tasniflar xisoblanadi. Bundan barcha yangilikka zamonaviy jamilaning ochkuz kizikishi boshlanadi. Dunyoning boshkacha an'anaviy jamiyat kishilaridan tashkil topadi: dunyo yashaydi, birok uzgarmay koladi. Rivojlanish goyasi (taraqaiyot yoki inkiroz) kurinishidan, uning anglani-sshshi mutlakr begona. Dunyo juda Qadimdan xudolar belgilagan o‘zgarmas tartib buyicha yashaydi.

Mifologik tafakkurning uziga xos xususiyati shundaki, Qadimgi Sharq kishisi uzini xar doim sotsiumning bir kismi deb xis kilgan, sotsium esa koinot kuchiga boshikliqaa, tabiatga aralashgan xolda kurinadi. Garchi, Qadimgi Sharq madaniyatining turli kirralarida shaxsni individuallashtirish imkoiiyatlari mavjud bulib, ular xar doim individning turmush sharoitlarini belgilovchi asosiy soxalarga nisbatan ikkinchi darajali xisoblangan.

Qadimgi Sharqda makonning paydo buliish chegaralanshpi yaloxida urin tutadi. Qadimgi Sharq mifologiyasida kosmogenez jarayoni Xaosning ajralishi sifatida namoyon buladi Misol uchun, xindlarda Indra xaqada mif, Mesopotamiyada Marduk Tartibli uyusnvn makon, betartib makonga karama-kuyiladi. Tabiiyki, tartibli, tashkiliy jixatdan uyushgan makon- «yaxshi», «uz» makonning, undan tashkarida begona», «uning» betartib, tashkiliy uyushmagan «xunuk» makon-kuchmanchilik ibtidoiylik dunyosi joylashgan. Shuning uchun san'at asarlarida boshka xalklarning uziga xos kiyimi, sochi, unga diqqat bilan anik xuddi uziday tasvirlanadi va kirrasida karama-karshi olamning farki ta'kidlanadi. «Uzining» makonida ijobiy xususiyatga ega bulishda davlat rol uynaydi. Shuni ta'kidalsh joizki, Qadimgi sharqda Davlat oddiy siyosiy xokimiyat sifatida uzini namoyish qilmadi, davlat din bilan uyg‘unlikda siyosiy-diniy birlik majmuida mukaddaslik xususiyatiga ega buldi. Moxiyatan ma'naviy faoliyat davlat monopoliyasi xisoblanib, u bilan guyo iloxiy yoki fidoiylik martabasiga ega bulgan zodagon koxinlar va xukmdorning uzi tomonidan amalga oshirgan Shox yer va osmon urtasidagi bosh vositachi yoki Neb xudosi ugli bulgan, yoki xudolarning uzidan boshkarishga «mandat» gan. Bobil shoxi yangi yil bayramida bosh xudo Marduk ibodatxonasita borgan. Ibodatxonaga kirishda koxin shoxning narsalarini olib kuyib (toji, xassasi, shoxlik libosi uni kamsitgan va urgan, shundan sung oyok kiyimsiz, oq juldur kiyimda ibodatxonadan chikishga ruxsat bergan.Dastlab shox oddiy odamga aylanishi, ibodatxonada esa uni Marduk yana keyingi yil uchun xukmdor kilib tayinlash fakat, Misr fir'avni uning otasi- Xudo Amon-Raga, imperatori «Nebning ug‘li»- Nebga sajda kilishi bilan borgan asosiy udumlarni utkazish xukukiga ega bulgan.

Shoxning asosiy majburiyatlari fukorolarga boglik bulgan mamlakatda tartib va osoyishtalik moddiy farovon va ijtimoiy adolatni ta'minlash. Qadimgi Misrdagi «Geliopol shoxining uz ugli Merikarga nasixatlari» da shicha: «Xakikat o‘rnat va yerda uzok yashaysan. Shunday yig‘-laganni ovut, bevaga jabr kilma, insonni otasidan-mulkidan benasib kilma». Yana xukmdor zaminda va intizom bo‘yicha yuksak missiyani bajarib goxida bexad xajmdagi kurilish-xujalik faoliyatini amalga oshirgan va baxaybat Misr piramidalari, Buyuk Xitoy devori, Persepol saroyi kurilishlari xudolar oldida xukmdorlarning ijobiy xususiyatlaridan dalolat beradi.

Diniy aqidalar xukmronligi kishilar xayotini inson kaerda osmon bulsa- xudolar dunyosi va yerni odam dunyosi deb bildi.Ular doimo uzaro munosabatda, bir olam daraxtining tanasi va shoxlari kabi vikor bilan yashashgan. Xudolar insonlar xayotining barcha soxalariga faqat aralashgan, uning tug‘ilishi, o‘limini va ulimidan keyingi taqdirini belgilagan. O‘sha darvlarda diniy ta'limotdan tashkari xech kanday boshka dunyokarash bo‘lmagan. Inson xudodan xatto arzimas narsalar xakida maslaxat suragan va xatlar yozib ibodatxonaga olib bergan. Misol uchun, Qadimgi Bobil axolisining maktubidan birida shunday so‘zlar bor «Mening otam, Xudo ayt! Sening quling Apil-Dat deydi: Nimaga sen menga e'tibor kilmaysan? Sendan boshqalar xam bor? Seni sevuvchi xudo Mardukka yoz mening gunoximdan utsin».

Barcha Qadimgi Sharq sivilizatsiyalari tabiiy-ilmiy bilimlarni tuplab ulkan natijalarga erishdi va jaxon fani rivojlanishiga ulkan ta'sir kursatdi. Bizgacha yetib kelgan Papi­rus yozuvlari misrlikdarning matematika va geometriya (turli shaklning xajmi va yuzasini ulchash), astronomiya (anik kuyosh iklimining tuzilishi keyinchalik yevropada takvimga asos bo‘lgan), tibbiyot (anatomiya tuzilishi, miya va kon tomirlari xakida ta'limot, jarroxlik), kimyo (turli moddalarning xu-susiyatlarini o‘rganish va bu bilimlardan mayitni mumiyolashda foydalanish) soxalaridagi keng tushuichalari xakida dalolat beradi. Alvofdagi mamlakatlarga Mesopotamiya matematikasi va astronomiyasi katta ta'sir kursatdi.Xozirga kadar biz Mesopotamiyada tuzilgan vakt va burchak ulchovi uchun 60-bulakli tizimdan foydalanamiz. Mesopotamiyalikar matematika va astronomiyaga oid kashfiyotlar kilib, oy fazalarini bulish tizimini yaratdi, kuyosh tizimiga oid jarayonlar, yulduz va sayyoralar xususiyati, kuplab xarakat xolatlarini aniklash bo‘yicha yangiliklar kirgizdi. Ikki daryo oralig‘i astrologiyaning xam vatanidir.

Qadimgi Xind va Xitoy fani xam kuplab yutuqlarni kulga kiritdi. Xindistonda noldan foydalanib unlik sanok tizimi yaratilishi bilan algebra rivojlana boshladi («son», «tub son», «sinus» kabi atamalar xildistonda paydo buldi).O‘lim sababini aniqlash maksadida murda tanasini anatomik tadkik kilish tyajribalari anatomiya va fizologiyani rivojlantirib, meditsinada katta yutuqlarga erishildi.Xindistonda tibbiyot taraqaiyoti xakida tibbietga oid asarlardan birida jar-roxlikning 300 turi bulganligi va 120 ta jarroxlik asbobi mavjudligi eslatiladi. Barchaga ma'lumki, Xitoy ipak , chinni va xokazolarning vatani xisoblanib, mil. av. II asrda kashf qilingan, shuningdek Xitoyda porox, kompas (mil. av.III asr) yer kimirlashini aniklovchi asbob (seysmograf) xam ixtiro kilingan. Mil. av. 613 yilga tegishli Xitoy ko‘lyozmalari topilib unda Galiley kometasi xaqidagi eng Qadimgi ma'lumotlar uchraydi. Mil. av, II asrda Xitoyda osmon yoritkichlarining xarakati tasvirlangan birinchi osmon globusi, 2500 yoritkichiing o‘rni kursatilgan yulduzlar katologi yaragilgan.Yangi takvim joriy kilinib (mil.av. 104 i.), unga kura bir yil 365 241 kunga teng bulgan. Mil. av. 28 yilda Xan imperiyasining astronomlari kueshda doglar mavjudligini kuzatganlar.

Xitoy matematiklari tarixda birinchi bulib xisobda manfiy sonni kullaganlar. Tibbiyotda igna ukoli, nuktali davolash bilan ajoyib usulni ishlab chiqqanlar.

Bir tomonda Misr va Mesopotamiya fani, boshka tobe Xindiston va Xitoy fanida axamiyatli fanlar mavjud bulib birinchidan fan uta amaliy xususiyat kasb etgan, ikkinchidan fanlar nazariyasi, falsafa tarakqiyoti g‘arbdan keskin kilgan.Bu farkni K. Yaspers tomonidan yaratilgan uk davriy nazariyasi bilan izoxlash mumkin. Bunga kura mil. avv. 800-200 yillar oraligida muxim tarixiy burilish sodir bugan mifologik davr nixoyasita yetadi, ratsional idrok shakllanib xozirgacha mavjud bulgan asosiy tushuncha va tasniflar chikildi. Bu davrda Xindistonda Upanishadalar paydo bo‘lib Budda yashadi. Xitoyda mashxur falsafa maktablari rivojlandi. Eronda Zardushtiylikni kabul kilib, konunlashtirildi, lastindan paygambarlar chiqdi, Yunonistonda bu vaqda God Geraklit, Platon va boshkalar faoliyat kursatdi. K Yaspers Misr va Mesopotamiya madaniyatlari uk davrigacha mavjud bulganligini, ya'ni ularda esda kolarli burilishlar sodir bulmaganini, Xindiston va Xitoy madaniyatlarini uzidan keyinga ta'luqli deb biladi.

Xindiston va Xitoyda tabiiy va texnika fanlari erta shakllandi va uz navbatida sermaxsul taraqqiy etdi. Birok fanlar g‘arbdagi kabi madaniyatga sezilarli ta'sir kursatdi. Bu Oliy xakikatni anglash yulidagi mustakil ta'limot Kolish bilan bog‘lik. Masalan, Xindistonda bilim uch darajaga ajraladi:

1. Bilmaslik (avidya).

2. Tushuncha. «ilmiy» bilim

3. Xamma narsani bilish (prajnya), ya'ni birinchi daraja mantiksiz fikrlash, ikkinchisi — mantikiy, uchinchisi tiqaan ustun idrok kilishga muvofiq keladi.

yer yuzidagi eng kuxna va bir kadar urganilgan, xalqlar madaniyatining rivojlanishiga katta ta'sir kursatgan madaniyatlardan biri- qadimgi Misr madaniyatidir. Misr yozuvi kuplab xozirgi yozuv tizimi uchun asos bulgan. Qadimgi Misrliklar kullagan suzlar «papirus», «oazis», miya», «bazalt» va boshkalar xozirda xam muomalada saqlanib kelmoqda. Misrda turli, uta chalkash topinishlar tizim mavjud bulgan: xudolarga sig‘ingan, jonivor, usimlik tuproq, suv, Nilni mukadaslashtirgan. Kuyoshga, tirik xudo-Fir'avnga

sig‘inish konun tusiga kirgan. Misrliklar madaniyatida dafn marosimi aloxida urin tutgan. Ular ulimni insonning ikkin­chi xaet boshlanishi deb bilgan. «Misrlikdar xayoti ulimga tayyorgarlik ko‘rishdan iborat»-deb bekorga yozmagan.

Misrlikdardan farkli Qadimgi Mesopotamiya axolisi yerdagi xayotga kuprok e'tibor berishgan. Ulim bilan xammasi tugayli deb uylashsada, narigi dunyoga ishonishgan. Misrlikdar­dan farkli ravishda, narigi dunyoni inson ruxi mangu suv va ovkatga zoriqib yashaydigan kurkinchli dunyo deb tasavvur kilishgan. Sharuppakning Mesopotamiyalikdarga nasixatida aytiladiki «Shirin xayotdan tashkari biron narsa aziz emas». Mesopotamiyaliklarning kuvonchli xayot xakidagi karashlari «Gilgamish dostonida xam tasvirlanadi. Ular shaxsiy xayot muammolari bilan kuprok kiziqqanlar.

Xindiston — birinchi jaxon dini buddizm vatani bulsada, Xindistonning uzida induizm bilan ikkinchi darajada turadi. Bu ikki din xam «Vedada aks ettirilgan Qadimgi tasavvurlardan kelib chiqaan.Xindlarning dunyokarashi va barcha tushunchalarini belgilovchi markaziy g‘oya, xind madaniyatining o‘ziga xos xususiyati- dunyoda sodir bo‘luvchi benixoya uzliksiz xarakat g‘yasi xisoblanadi, ya'ni dunyoning aylanishi na ibtido, na nixoya, na anik maksadga ega. Dunyoning doimiy ayolanishida kanta yangilanish va dunyoviy iloxiy rux nishonasi-individual rux buladi.Ular doimo yangi moddiy kuriniщda vujudga keladi, buning uchun inson tanasi bulishi shart emas, ya'ni rux joni-vorlar, usimliklar tanasita joylashishi mumkin. Xindlar shu tarika uz dunyo karashidan nargi dunyo xakidagi goyani istisno kilganlar. Mutlok «dunyoviy konun» borlik xukmdori Braxma olamning ob'ektiv ibtidosi. Ularni taqqoslaganda anik xudolarning roli uncha katta emas, fakat «dunyoviy konun» tamoyillarini individuallashgan timsolidan iboratdir.Xech kim, shuningdek xudo xam inson karmasini uzgartirishga kodir emas. Karmaning sanskrit tilidan tarjimasi «faoliyat (taqdir) ni bildiradi. Bu tushunchaning mazmunini aniklash murakkab. Kar­ma insonning oldingi xayotidan meros bo‘lib o‘tadi va xozirgi xayotining mazmuni va faoliyatida namoyon buladi, u bulgusi Modliy timsolning sifatini belgilaydi. Gunoxlarni kechirish xakida tazarru yoki ibodat bilan Karmani uzgartirish mumkin emas, u fakat insonning axlokiy fe'l-atvorini belgilaydi. Shu bilan birga, xar bir indus va buddist uchun o‘z-o‘zini bo‘lish va uzining kamolatiga yetish, uz ruxiy xolatini aniklab uz karmasini toza saklanishi xakida uylash asosiy xisoblanadi.

Bu Xindistondagi dinlar xayotdan, faoliyatdan voz kechishga undaydi degani emas, balki ular dunyoviy tashvishlarga befarq bulishga undaydi desa buladi. Xind madaniyatining butun munida zoxir va botin, muakkat va mangulik urtasidagi muxim sanatni saklash zarurati xakidagi fikr yotadi.

Xitoy madaniyatining uziga xos farkli jixati shundaki Qadimdan dinlardagi mistik ibtidoga axlokka nisbatan ikkinchi darajada karagan, madaniyatdagi belgilovchi roya osmon tasdiklagan buyuk «axlokiy-ijtimoiy-siyosiy tartib» bulgan. Xitoy madaniyati va sivilizatsiyasining ming yillar davomida asosiy ruxiy, axlokiy va g‘oyaviy manbai mil. avv. 551-479 y. yashagan buyuk mutafakkir Konfutsiy ta'limoti xisoblanadi. Barcha eng muxim narsalar xar kanday tashvish miyanint «kiyofasini» belgilaydi. Xaet tamoyillarini, ijtimoiy tashkilot shakllarini, umum kabul kilgan iloxiy me'yorlar va kadriyatlariing barchasi Xitoyda Konfutsiylik ta'sirida shakllangan. Bejizga L.S. Vasilev Konfutsiylikni «Xitoy sivilizatsiyasining kvint essensiyasi (moxiyati)» deb atamaydi.

«Osmon vakolati» yunalishi Konfutsiy tomonidan yot fikoda rivojlantirilib, unda ijtimoiy axlok asosiy urin tutadi va siesiy madaniyatni belgilaydi. An'analarni xurmat kilish, burchni jiddiy xis kilish, axlokiy sifatni yukoriligi, uzini jamiyat uchun baxsh kilish, xakikatni angl uchun doimo urinish, ishonch va olijanoblik kabi idea boshkalarni boshqariishi istaganlar uchun muljal bulgan ideallar davlatning bosh tayanchi bulib, Xitoy imperiyasi turalari uchun namuna buldi.

Konfutsiylikni Xitoyda paydo bulgan ikkinchi buyuk safiy ta'limot-daosizm tuldirdi. Daosizmda turmush, tabiat umumlik muammolari aks etadi. Agar konfutsiychilik insonning ijtimoiy faoliyatini nazarda tutsa, daosizmda uning ruxiy xayoti, dunyokarashi aks etadi. Daosizmda Qadimgi Xitoydagi fikolarning bosh g‘oyasi aks etib, jaxon madaniyatini yangi xaet bilan boyitdi. «Uning g‘oyalari: inson tamoyillar asoslangan dunyoning dualistik xususiyati; usin-beshta asosiy unsurdan iborat bulgan materiya

uzgaruvchan xarakatdaligi, asosiy unsurlar doimo sifat uchgarshiida bulishini bildiradi. Daosizmga kura dunyoning paydo bulishi uchta kuchiing faoliyatidan kelib chikxan: Dao-Oliy Mutlok, Ilk ibtido, De-dao nuridan dunyoning paydo bulishi, Si- Oliy materiya, u moddiy dunyoni yaratib, narsa va mavjudotlarni bunyod kiladi.

Sharqning Qadimgi sivilizatsiyasi moddiy va ma'naviy soxalaridagi kuplab uta muxim yangilikdarni vujudga keltirdi. Xususan, mil. avv. I ming yillik ma'naviy ralayonlar jarayoni bilan ajralib turadi. Bu davrda dastlab ikki tamoyil vujudga keldi: umuminsoniy birlik va shaxsning ma'naviy mustaqilligiga. Royalar erkinligi boshlanib inson uz xayotini unga asoslanib kurdi.

Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi g‘arbga nisbatan ertaroq boshlandi. Yunonlar madaniyati Qadimgi Sharq madaniyati ta'sirida juda yuksaldi, buni ellinlarning uzlari xam, e'tirof etishgan. Bu ta'sirlar natijasida shunday davr boshlandiki Sharq va G‘arb madaniyatlari sintezi ellinistik madaniyatni vujudga keltirdi: Yunon-Baktriya va gandxar san'ati, iskandariya fani, fayum portretlari bunga misol bula oladi. Qadimgi Sharq bizga barxayot boylikdarni qoldirdi. Bular «Gilgamesh» va «Moxabxorat» dostonlari, Kalidasi drammalari va Chjuanszining ramziy masallari, Misr exromlari va Buyuk Xitoy de-vori va boshkalar.

Qadimgi va klassik zamonlarda tabiat va insonlar faoliyati ustidan olib borilgan kuzatishlarning natijalarini umum­lashtirish natijasida falsafiy qarashlar ravnaq topib borgan.

Qadimgi Yunonistonda fanning turli sohalari bo‘yicha mashhur olimlar etishib chiqqanlar. YUnon olimlari Qadimgi Misr, Bobil va Kichik Osiyo xalqlarining bilimlaridan ko‘p bahramand bo‘lganlar. Qadimgi SHarq fani yunon dunyosida ilm - fanning yanada rivojlanishiga barakali ta’sir etgan. Miloddan avvalgi VII - VI asrlardan boshlab Yunonistonda madaniyat va fan yanada rivojlanib boradi. Buning birinchi sababi sharq madaniy ta’siri bo‘lsa, ikkinchi tomondan Yunonistonda iqtisodiy va ijtimoiy yuksalishning vujudga kelishi edi. O‘sha davrda Yunonistonda Gerodot, Demokrit, Protagor, Gippokrat, Suqrot, Aflotun, Aristotel kabi ulug‘ olimlar yashab ijod qlganlar¹.

Mil.avv V – IV asrlarda klassik davrda Yunoniston davlati madaniy taraqqiyot darajasi nuqtai – nazaridan eng yuqori cho‘qqiga ko‘tarildi. Bu davrda YUnon madaniyati dunyo madaniyatiga katta ta’sir ko‘rsatgan madaniy va ma’naviy yutuqlarni qo‘lga kiritdiki, bulardan biri dunyo madaniyatining gultoji bo‘lib hisoblangan teatr sohasi bo‘lib hisoblanadi. YUnon teatrining shakllanishida esa o‘z – o‘zidan ayonki yunon adabiyoti asosiy o‘rinni egallaydi. Biz ko‘rib o‘tayotgan davrda yaratilgan va ko‘pchiligi teatrlar sahnasidan hali – hanuz tushmay tomoshabinlar tomonidan sevib tomosha qilinadigan asarlar yaratildi².

Qadimgi yunon adabiyotining paydo bo‘lishi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. YUnonlar ajoyib afsona, rivoyat, she’r, doston, tragediya va komediyalar yaratganlar. YUnon baxshilari esa qadimgi afsona va rivoyatlarni og‘zaki tarzda avloddan - avlodga etkazganlar. Bunday kishilarni logograflar deb ataganlar³. Afsonalar, miflar va o‘tmishda bo‘lib o‘tgan voqealarni she’riy tarzda kuylab yuruvchi bu logograflar og‘zidan keyinchalik “Prometey”, “Gerakl”, “Dedal va Ikar”, “Argonavtlar”, “Odisseya” va “Iliada” kabi afsona va dostonlar yunon adabiyoti va teatrining nodir namunalari bo‘lib qolgan.

YUnon adabiyoti va teatrining klassik davrdagina emas, balki hozirgi kungacha sevilib tomosha qilinadigan mashhur asarlari qatoriga “Iliada” va “Odisseya” dostonlarini kiritish mumkin. Rivoyatlarga ko‘ra bu asarlarning muallifi miloddan avvalgi VIII asrda yashagan ko‘r baxshi Gomer ekan. Dostonlarda yunonlarning Kichik Osiyodagi Troya shahriga qilgan yurishlari, asr qahramonlarning o‘zaro kurashlari va boshlaridan o‘tkazgan qiziqarli sarguzashtlari haqida hikoya qilinadi.

Olimlar uzoq vaqtgacha Gomer dostonlaridagi voqealar o‘ylab chiqarilgan afsonalar deb faraz qilganlar. Ular Troya shahari ham, dostonlardagi voqeliklar ham bo‘lmagan deb o‘ylab kelardilar. Ammo arxeolog olimlar Kichik Osiyoning shimoli - g‘arbidagi erlarda qazish ishlarini olib borar ekanlar, u erdan yog‘indan kuyib kul bo‘lgan shahar xarobalarini topganlar. Bu yunonlar o‘n yildan urush olib borgan Troya shaharining qoldig‘i ekan. Olimlar Troya xarobalaridan uy - joylar, mudofaa devorlari, sopol buyumlarining parchalari, yashirinib qo‘yilgan narsalar va odam suyaklarining qoldiqlarini topganlar. Bu "Iliada" va "Odisseya" dostonlarida tasvirlangan Troya shahri edi⁴.

Yunoniston tarixini o‘rganishda yunon afsonalari, xususan Gomer dostonlari juda katta ahamiyatga ega. SHu ma’noda miloddan avvalgi XI - IX asrlar Gomer davri deb bekorga aytilmagan.

Dostonlar she’riy usulda yozilgan bo‘lib, tilining boyligi va ta’sirchanligi bilan ajralib turadi. SHunday qilib, Gomer dostonlari buyuk adabiy asargina bo‘lib, qolmay, ajoyib tarixiy kitob hamdir.

Yunonistonda adabiyot teatr bilan bog‘liq suratda rivojlangan. Mualliflar tomonidan yaratilgan har bir adabiy asar teatr sahnasi orqali o‘z o‘quvchilariga etib borishi ta’minlangan.

Teatr so‘zining ma’nosi yunonchadan tarjima qilinganda, “tomoshalar joyi” degan ma’noni bildiradi. Qadimgi yunon teatri ham san’atining bir turi bo‘lib, miloddan avvalgi VI asrlardan boshlab paydo bo‘la boshlagan edi. Aslida shu davrdan boshlab teatrning arxitektura tuzilishi, uning sahnasi tomoshabinlar o‘tiradigan joylarning arxitektura tuzilishi shakllana boshlagan. Teatr yunon madaniyatining eng ajoyib hodisalardan biridir. YUnon teatri eng qadimgi davrlardan boshlab, qishloq xo‘jaligi homiysi bo‘lgan xudo Dionis sharafiga o‘tkaziladigan bayram tantalari vaqtida ijro etiladigan xalq qo‘shiqlari va o‘yinlari asosida vujudga kelgan⁵.

Dionis bayramlari, toklar barg chiqargan bahorgi ko‘klamdagi Dionisi va uzum pishgan kuzda - kuzgi Dionisi bayramlari o‘tkazilgan. Ko‘klamchi Dionisi bizning navro‘z, kuzgi Dionisi esa Mehrjon bayramlarimizga to‘g‘ri keladi. Bayramlar vaqtida odamlar Dionis haqidagi afsonalarni ashula qilib aytib, afsonalardan olingan manbalarni u yoki bu qiyofaga kirib ijro etganlar. Namoyish ishtirokchilari qiziq - qiziq gaplar aytib, odamlarni kuldirar, ayrim odamlarni masxara qilib ko‘rsatishar edilar⁶.

Tomoshani ko‘proq odamlar ko‘ra olishlari uchun tepalik pastida ko‘rsatilgan. Afina va Yunonistonning boshqa shaharlaridagi akropol - qal’a tepaligi pastida tomoshalar ko‘rsatilgan. Tomoshabinlar tepalik yon bag‘rida o‘tirganlar. Aktyorlar pastdagi chodir ichida kiyinib, uning yonida tomoshalar ko‘rsatganlar. Bu joy sahna (yunoncha skena so‘zidan olingan hozirda ssena shaklida etib kelgan – S. O.) bo‘lgan. Keyinchalik chodir o‘rniga kichikroq bino qurilib, tomosha ko‘rsatish paytida unga dekoratsiya - har xil bezaklar osib qo‘yilgan. Uning oldida tomosha ko‘rsatiladigan joy ham qurilgan. Bu o‘rindiqlar mil.avv VI asrda dastlab yog‘ochdan, keyin esa, ya’ni mil.avv V asrdan boshlab toshdan yasala boshlangan. SHu tariqa yunon teatrlari vujudga kelgan. Keyinchalik qurilgan yunon teatrlariga 17 - 25 minggacha tomoshabin joylashib, tragediya yoki komediya janridagi tomoshalarni ko‘rish imkoniga ega bo‘lgan.

Mil.avv IV asrdan boshlab teatrlar mustahkam toshlardan qurilgan. Ularning saqlanib qolinganlari Yunoniston hududida anchagina bo‘lib, zamonaviy teatrlar bilan qurilish arxitekturasi deyarli bir xil. Teatrlar baland tepaliklar yonbag‘rida qurilib, yarim doirasimon shaklga ega bo‘lgan. Tepadan pastga qarab tomoshabinlar o‘tiradigan joylar tayyorlangan, tomoshabin o‘tiradigan qatorlar o‘z navbatida sektorlarga bo‘lingan⁷. Quyidagi, pastdagi o‘rindiqlar alohida zeb berib ishlangan bu erda zadagonlar va boy quldorlar o‘tirishi mo‘ljallangan. Ulardan pastda to‘rtburchak shaklidagi maydonchada orkestr va xor jamoasi o‘tirgan. Tepalik pastidaga aylana maydoncha skena (sahna) bo‘lib, sahna pesaga qarab jihozlangan yoki dekoratsiyasi ishlangan. Bundan tashqari sahna ko‘rinishidagi qahramonlarnig parvozi yoki, xudolarning Olimpdan tushish jarayonlarini ko‘rsatish uchun o‘z davri uchun murakkab mexanizmlar ham mavjud bo‘lgan⁸.

Sahna ko‘rinishlari bayramlarda, turli tantanalarda qo‘yilgan va bir necha kun davom etgan. Mil.avv IV asrda odatda tomosha ertalabdan kechgacha davom etgan va bir yilda bir necha marotaba teatr tomoshasi qo‘yilib, har safar unda 10 lab pesalar qo‘yilgan.

Qisqacha qilib aytganda Yunoniston teatri mil.avv VI asrda vujudga kela boshlagan bo‘lib, keyingi asrlarda va ayniqsa klassik davrda Yunonistonning demokratik ruhdagi polislarida, jumladan Afinada katta ta’sir kuchiga ega bo‘lgan va haqli ravishda “kattalar maktabi” nomini olgan. Uning arxitekturaviy shakli esa mil.avv IV asrda to‘liq shakllanib, hozirgi teatrdan deyarli farq qilmasligini ko‘rishimiz mumkin.

Tarix fanida "Antik dunyo"⁴¹ iborasi, odatda, Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rim, shuningdek, ellinistik davlatlar tarixiga nisbatan ishlatiladi.

Antik sivilizatsiya o`zining eng yuksak cho`qqisiga miloddan avvalgi I ming yillikda - yangi era I ming yilligining boshlarida erishgan edi.

Sivilizatsiyaning ilk o`choqlari va dastlabki shahar-davlatlar O`rta yer dengizi bo`g`ozida miloddan avvalgi III-II ming yilliklardayoq Sharq dunyosining muhim ta’siri ostida tashkil topgan.

Bolqon yarim orolining janubida va Egey dengizi qirg`oqlarida miloddan avvalgi III-II ming yilliklarda ilk shahar-davlatlarning, so`ngra esa ancha yirik davlatlarning tashkil topishi yunon-axayyaliklar tomonidan bu mintaqaning⁴² mahalliy tub aholisini (pelasglarni, minoylarni) bosib olinishi natijasi bo`lgan. Bu jarayonlar bir qator o`sib borayotgan yoki inqirozga uchrab borayotgan davlatlarni (Knoss, Miken podsholiklarini va boshqalarni) keltirib chiqargan.

Bu davlatlarning monarxiya xarakteriga ega bo`lganligi, ularda yirik davlat - ibodatxona xo`jaligi va jamoa yerlarining mavjudligi ushbu davlatlarni Sharq despotiyasiga o`xshash bo`lganligidan darak beradi.

Qadimgi Yunonistonda davlatning tashkil topishidagi muhim xususiyatlardan biri shunda bo`lgan ediki, bu jarayonning o`zi qabilalarning ko`chib o`tishi va aralashuvi munosabati bilan to`lqinsimon, uzilib-uzilib sodir bo`lgan. Masalan, Yunonistonga miloddan avvalgi XII asrda shimoldan doriy qabilalarining bostirib kirishi davlatning tashkil topishidagi butun bir tabiiy jarayonni orqaga uloqtirib tashlagan. Doriylar istilosidan keyin kelgan "qorong`i asrlar" (miloddan avvalgi XII asr - VIII asrning birinchi yarmi), keyin esa arxaik davr ellinlarni yana qabilaviy davlatchilikka va shahar-davlatchiligiga qaytargan.

Yunonistonda davlatning kelib chiqishi jarayonida ichki va tashqi omillarning o`ziga xos o`zaro qo`shilib ketganligini ko`rish mumkin. Antik dunyoda davlatchilik tashkil topishi jarayonining xususiyatlarini ko`p jihatdan tabiiy-geografik omillar belgilab bergan.

Antik polis o`zining ichki tuzilishi nuqtai nazaridan yopiq davlat bo`lgan. Faqat qullar emas, begona chet elliklar, hatto, boshqa yunon shaharlaridan chiqqan kishilar ham davlatdan tashqarida qolgan.

Miloddan avvalgi VI-V asrlarda bir necha yuz qadimgi yunon polislari ichida harbiy jihatdan ancha yirik va kuchli ikkita shahar-davlat: Afina va Sparta birinchi o`ringa chiqqan.

Miloddan avvalgi I asrga kelib Rimda ham polis tizimi tugagan.