Buxoro davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti servis sohasi iqtisodiyot kafedrasi

1-bob.Ehtiyojlar iqtisodiy kategoriya sifatida.
1.1 Ehtiyojlar mohiyati,turlari va tasniflanishi.
Insoniyat jamiyatining harakatlantiruvchi kuchi - bu ehtiyojlar - odamlarning hayoti va rivojlanishini ta'minlash bilan bog'liq bo'lgan ob'ektiv ehtiyojlari.
Ehtiyoj - bu odamning o'ziga xos "psixologik holati", uni "norozilik", hayotning ichki va tashqi sharoitlari o'rtasidagi tafovut. Shuning uchun, ehtiyoj paydo bo'lgan nomuvofiqlikni bartaraf etishga qaratilgan faoliyatni rag'batlantiradi.
Ehtiyojlar shu qadar xilma -xildirki, ularni tasniflash uchun ko'plab variantlar mavjud. Klassik iqtisodiy fan odatda ehtiyojlarning uchta guruhini ajratadi: moddiy, ma'naviy, ijtimoiy. U birinchi navbatda odamlarning moddiy ehtiyojlarini qondiradi: oziq -ovqat, suv, uy -joy, kiyim. Bu ehtiyojlar ham moddiy ne'matlar (asosiy ehtiyojlar, hashamatli tovarlar), ham xizmatlar (avtomobillarni ta'mirlash, shifokor, advokat bilan maslahatlashish va boshqalar) bilan qondiriladi. Ma'naviy ehtiyojlar insonning shaxs sifatida rivojlanishi bilan bog'liq bo'lib, ta'lim olish, san'at bilan tanishish, kitob o'qish va ma'lumotga ega bo'lish orqali qondiriladi. Ijtimoiy ehtiyojlar odamlarning jamoaviy va ijtimoiy tadbirlarda - partiyalarda, kasaba uyushmalarida, "sifat doiralarida", jamoat fondlarida, xayriya tashkilotlarida ishtirok etish orqali amalga oshiriladi. Ehtiyojga ega bo'lgan sub'ektlar turiga ko'ra, ular individual, oilaviy, jamoaviy, ijtimoiy bo'linadi. Neoklassik iqtisodiyot vakillari (masalan, ingliz iqtisodchisi A. Marshall) ehtiyojlarni mutlaq va nisbiy, yuqori va quyi, shoshilinch va kechiktirilishi mumkin bo'lgan, to'g'ridan -to'g'ri va bilvosita bo'lishadi. Faoliyat sohalariga ko'ra, mehnat, aloqa, dam olish (dam olish, ish qobiliyatini tiklash) va iqtisodiy ehtiyojlar ajratiladi. Keling, ehtiyojlarning oxirgi turini batafsil ko'rib chiqaylik. Iqtisodiy ehtiyojlar – Bu inson ehtiyojlarining bir qismi bo'lib, uni qondirish uchun tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, almashtirish va iste'mol qilish zarur. Aynan shu ehtiyojlar ishlab chiqarish va odamlarning qondirilmagan ehtiyojlari o'rtasidagi faol o'zaro aloqada ishtirok etadi.
Zamonaviy G'arb adabiyotida amerikalik sotsiolog A. Maslou nazariyasi katta mashhurlikka erishdi, unga ko'ra barcha ehtiyojlar "pastroq" materialdan "yuqori" ruhiygacha ko'tarilish tartibida joylashtirilgan;
· Fiziologik (ovqat, ichimlik va boshqalarda);
· Xavfsiz (og'riq, g'azab, qo'rquv va boshqalardan himoya);
· Ijtimoiy munosabatlarda (oila, do'stlik, diniy va boshqalar);
· Muayyan ijtimoiy maqomni egallashda (e'tirof etish, tasdiqlashda);
· Shaxsning o'zini namoyon qilishida (qobiliyatlarni amalga oshirishda).
Inson ehtiyojlarining sanab o'tilgan shakllarini piramida shaklida tasvirlash mumkin.  
Ehtiyojlarning dastlabki ikki guruhi, A. Maslou fikricha, pastroq, oxirgi ikkisi yuqori darajali. Pastki darajadagi ehtiyojlar qondirilmaguncha, yuqori darajadagi ehtiyojlar paydo bo'lmaydi.
Ehtiyoj o'z-o'zini rivojlantirishda
Hurmatga bo'lgan ehtiyoj
Xavfsizlikka bo'lgan ehtiyoj
Fiziologik ehtiyojlar.
Ehtiyojlar tasnifini ratsional va irratsional, mavhum va aniq, ongli va ongsiz, yolg'on tushunilgan va hokazo ehtiyojlarini ajratib ko'rsatish orqali to'ldirish mumkin. Shuni esda tutish kerakki, har qanday ehtiyoj tasnifi o'zboshimchalik bilan amalga oshiriladi, chunki barcha ehtiyojlar o'zaro bog'liq va o'zaro bog'liqdir. Moddiy talablar nafaqat insonning hayotiy funktsiyalari ta'sirida, balki asosan jamiyatning iqtisodiy, ilmiy va texnologik rivojlanish darajasi, ma'naviy va ijtimoiy ko'rsatmalari ta'siri ostida shakllanadi. O'z navbatida, har bir inson uchun o'ziga xos, o'ziga xos va ijtimoiy qatlam, ma'naviy, intellektual va ijtimoiy ehtiyojlar moddiy ehtiyojlar va ayniqsa ularni qondirish darajasi ta'sirida shakllanadi.
Odamlarning ehtiyojlari tarixiydir. Ularning o'lchami va qondirish usullari ijtimoiy-tarixiy sharoitga bog'liq bo'lib, qanday odamlarning odatlari va hayotiy ehtiyojlari bilan individual odamlar, ijtimoiy qatlamlar va umuman jamiyat shakllangan. Ehtiyojlarning miqdoriy va sifat jihatidan uzluksiz o'zgarishi, ularning insoniyat jamiyati evolyutsiyasi jarayonida ortishi ehtiyojlarning ko'tarilish qonuni sifatida tavsiflanadi. Shu bilan birga, ehtiyojlarning o'sishining ijtimoiy tengligi, aholining tobora keng qatlamlari orasida yuqori darajadagi ehtiyojlarning paydo bo'lishi kuzatilmoqda.
Amerikalik sotsiolog A. Maslou nazariyasi zamonaviy G'arb adabiyotida katta shuhrat qozondi. Ushbu tasnifga muvofiq barcha ehtiyojlar piramida shaklida, materialdan ("past") ruhiy ("yuqoriroq") ko'tarilgan tartibda joylashtirilishi mumkin.
Quyidagi turlarga ajratiladi:
fiziologik ehtiyojlar (ichimlik, oziq-ovqat va boshqalar);
xavfsizlikda (qo'rquv, g'azab va og'riqdan himoya qilishda va boshqalar);
ijtimoiy munosabatlarda (do'stona, oilaviy, diniy);
ijtimoiy maqomni olishda (tasdiqlash, tan olishda);
o'zini namoyon qilishda (shaxs qobiliyatlarini ro'yobga chiqarish).
Ushbu tasnifni piramida shaklida ifodalash mumkin, uning tepasida o'z-o'zini ifoda etish uchun ehtiyoj bo'ladi va bazasida - fiziologik. Maslovning ta'kidlashicha, quyi tartibdagi ehtiyojlar fiziologik va xavfsizlik ehtiyojlari, ijtimoiy maqom va o'zini namoyon qilishda yuqori tartibdir. Pastroq ehtiyojlar qondirilmaguncha yuqori ehtiyojlar paydo bo'lmaydi.
Ehtiyojlarni tasniflashni quyidagi turlarga ajratish orqali to'ldirish mumkin: irratsional va oqilona, aniq va mavhum, ongsiz va ongli va boshqalar. Ammo shuni esda tutish kerakki, har qanday tasniflash juda shartli, chunki u yoki bu turdagi iqtisodiy ehtiyojlar o'zaro bog'liq va o'zaro bog'liqdir. Odamlarning moddiy talablari nafaqat inson tanasining hayotiy funktsiyalari ta'siri ostida, balki jamiyatning ilmiy, texnik va iqtisodiy rivojlanishi, ijtimoiy va ma'naviy ko'rsatmalar ta'siri ostida ham paydo bo'ladi. Va har qanday ijtimoiy qatlam va individual shaxs uchun xos bo'lgan ijtimoiy, intellektual va ma'naviy ehtiyojlar moddiy narsalarning ta'siri ostida yuzaga keladi. Ular ko'p jihatdan ikkinchisining qoniqish darajasiga bog'liq.



EHTIYOJLARNING TARIXIY TABIATI VA DINAMIKASI
Jamiyatning iqtisodiy ehtiyojlarining tarixiy tabiati. Ularni qondirish usullari va hajmi hayotning ehtiyojlari va odatlariga, umuman jamiyatni, ijtimoiy qatlamlarga va shaxslarga, ya'ni ular qanday ijtimoiy-tarixiy sharoitda bo'lishiga bog'liq. Jamiyatning iqtisodiy ehtiyojlari dinamik. Ijtimoiy taraqqiyot, inson rivojlanishi, axborot almashinuvining intensivligi - bular ta'sirida omillar o'zgaradi.
Iqtisodiy ehtiyojlar va imtiyozlarning sifat va miqdoriy o'zaro muttasil o'zgarib turishi, jamiyatning evolyutsion rivojlanishi jarayonida doimiy ravishda o'sib borishi ehtiyojlarni qondirish qonunidir. Ularning o'zgarishi nisbatan sekin sur'atlarda, ko'p asrlar va ming yilliklar davomida ro'y berdi. Bugungi kunda iqtisodiy ehtiyojlar va imtiyozlarning o'sishi sur'ati sezilarli darajada tezlashdi. Shu bilan birga, ularni yuksaltirishning ijtimoiy bir xilligi, tobora kengroq aholining yuqori tartibli ehtiyojlari paydo bo'lishi.
Inson mehnat resurslarini takror ishlab chiqarishdagi roliga qarab ehtiyojlar quyidagilarga bo'linadi material (oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va boshqalar), ijtimoiy(aloqa) va ruhiy (ta'lim, san'at, o'yin-kulgi va boshqalar). Zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda ular ko'pincha deyiladi asosiy, eng asosiy inson ehtiyojlari, va ikkinchi darajali, birinchi navbatda insonning ma'naviy, intellektual faoliyati bilan bog'liq. Ularning talabga nisbatan o'ziga xos xususiyati shundaki, ba'zi - birlamchi ehtiyojlarni boshqalar bilan almashtirib bo'lmaydi, ularning har biri alohida qondiriladi. Ikkilamchi ehtiyojlar bir-biri bilan almashtirilishi mumkin, ularning ba'zilari vaqtinchalik betaraf bo'lishi mumkin. Demak, ehtiyojlarning bo'linishi elastik va elastik emas. Birinchisi, ularni qondirish uchun zarur vositalar paydo bo'lganda (masalan, oziq-ovqatga bo'lgan ehtiyoj) tezda almashtiriladi. Ikkinchisi uzoq vaqt davomida o'zgaradi. Ehtiyojlar bor iqtisodiy va iqtisodiy bo'lmagan. Iqtisodiy - bu qondirish uchun mehnat faoliyati zarur bo'lgan ehtiyojlar. Iqtisodiy bo'lmagan ehtiyojlarni mehnatni qo'llamasdan ham qondirish mumkin (masalan, nafas olish uchun havo ehtiyoji). Zamonaviy insonning deyarli barcha ehtiyojlari iqtisodiy rol o'ynaydi. Mavzuga qarab, ehtiyojlarni quyidagilarga bo'lish mumkin:
shaxs ehtiyojlari, jamiyatning alohida guruhlari ehtiyojlari, butun jamiyat ehtiyojlari. Ular bir-biriga mos kelmasligi va bir-biriga zid kelishi mumkin. Iqtisodiy hayotda ehtiyojlarga korxonalar, firmalarning ehtiyojlari va hukumat, davlat idoralarining ehtiyojlari kiradi. Ehtiyojlarni piramida shaklida ifodalash mumkin (bu yondashuvni amerikalik iqtisodchi Maslou taklif qilgan). Maslouga ko'ra, quyidagi ehtiyojlar ajralib turadi:
1) asosiy - ochlik, tashnalik, uyqu, uy-joy;
2) kafolatlangan - kelajakda asosiy ehtiyojlarni qondirishni ta'minlashga qaratilgan;
3) ijtimoiy - shaxsning ijtimoiy aloqalaridan kelib chiqadi va jamiyatda yashash, o'z turi bilan muloqot qilish istagini ifodalaydi;
4) baholanadi - shaxsni boshqa odamlar tomonidan tan olish istagida, uning ahamiyatini tasdiqlashda namoyon bo'ladi;
5) rivojlanishda - ular o'z-o'zini rivojlantirishga qaratilgan va shaxsni jamiyat tomonidan tan olinishi bilan qanoatlanadi.
Ehtiyojlar cheksizlik va tarixiylik xususiyatlariga ega. Ehtiyojlarni qondirish jarayonida ham miqdoriy, ham sifat jihatidan yangi ehtiyojlar shakllanadi. Bu jarayonni K. Marks va V.I. Leninlar deb atashgan ortib borayotgan ehtiyojlar qonuni. Ehtiyojlarning ortib borishi butun tarixiy rivojlanish jarayoni bilan tasdiqlanadi. Bu iqtisodiyot muammolari atrofida aylanadigan asosiy omillardan biridir: o'sib borayotgan va o'zgaruvchan ehtiyojlarni qondirish istagi ishlab chiqarishni takomillashtirishning eng kuchli motividir. Iqtisodchilar yana bir qonunni qayd etishadi - pasayish intensivligi qonuni, yoki ehtiyojlarni qondirish qonuni. Uning mohiyati shundan iboratki, bir vaqtning o'zida bir qator ehtiyojlarni boshdan kechirgan holda, inson mahsulotning birinchi qismini eng katta intensivlik bilan ishlatadi, har bir keyingi safar uning istagi to'yinganlik nuqtasiga yetguncha kamayadi.Ehtiyojlar orqali qondiriladi iqtisodiy manfaatlar- odamlarning ob'ektiv ravishda belgilangan talablari, ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan ongli faoliyatning motivatsion motivlari.Manfaatlarning eng keng tarqalgan tasnifi shaxsiy, jamoaviy va jamoat manfaatlarini taqsimlashdir. Shaxsiy manfaatlar jamiyatning har bir a'zosining moddiy, ma'naviy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish, jamoa - jamoalar, turli ijtimoiy guruhlar va jamoatchilik manfaatlarini - jamiyat ehtiyojlarini qondirish zarurati bilan bog'liq. Bu turdagi manfaatlar o'rtasida ham o'zaro bog'liqliklar, ham qarama-qarshiliklar mavjud. Shaxsiy manfaatlar har doim ham jamoaga, jamoa esa jamoatchilikka mos kelmaydi. Ularning farqlari inson xatti-harakatlarining turli motivlariga asoslanadi. Iqtisodiyot nazariyasi klassiklari A. Smit va D. Rikardo bozor iqtisodiyoti davridagi shaxs yoki “iqtisodiy shaxSning iqtisodiy xulq-atvori modeli boyish, shaxsiy moddiy manfaatdorlik va xudbinlikni o’z ichiga oladi, deb hisoblashgan. Iqtisodiy inson o'z manfaatini ko'zlagan darajadagina jamiyat manfaati uchun harakat qiladi. K. Marks shaxsni o‘z sinfi manfaatlarining vakili deb hisoblaydi.Bozor iqtisodiyotiga o'tish iqtisodiy manfaatlar tizimini rivojlantirishni nazarda tutadi. Shu bilan birga, iqtisodiy manfaatlarning zamonaviy tipini shakllantirishning asosiy sharti mulkchilik shakllarining xilma-xilligidir. Xususiy mulkning paydo bo'lishi xususiy mulkdor manfaati, tadbirkor manfaati va moliyaviy ko'rsatkichlarning shakllanishiga asos bo'ldi. Xususiylashtirish, davlat mulkini aktsiyalashtirish xususiy mulk va xususiy tadbirkorlik tashabbusiga qiziqish uyg'otdi. O'tish davrida jamiyat kapitalni shakllantirishga va ishlab chiqarishda yangi ish o'rinlarini yaratishga qodir bo'lgan tadbirkor ishlab chiqaruvchilarga muhtoj. Kollektiv iqtisodiy manfaatlar jamoa mulki asosida shakllanadi va takomillashtiriladi. Tovar ishlab chiqarish va xizmatlar ko'rsatish korxonalari, tashkilotlari o'z faoliyatini xo'jalik (yoki tijorat) asosida tashkil etuvchi iqtisodiyotning real sektori deb ataladi. Davlat mulki jamiyatning iqtisodiy manfaatlarini - jamiyat a'zolarining jamoat ne'matlariga bo'lgan ehtiyojlarini qondirishni tashkil qiladi. Ularni boshqarish va tasarruf etish davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Iqtisodiy manfaatlar murakkab tizimga kiradi: iqtisodiy manfaat - rag'batlantirish - moddiy manfaatdorlik - rag'batlantirish. rag'batlantirish ongli manfaatga aylanadi, uning bajarilishi hayotiy ahamiyatga ega. moddiy manfaatdorlik odamlarning, xo’jalik yurituvchi subyektlarning real faoliyatida yuqori ish haqi, jismoniy shaxslarga haq to’lash va korxona va tashkilotlar uchun ko’proq foyda olish zarurati ko’rinishida namoyon bo’ladi. Moddiy manfaatdorlikni amalga oshirish chora-tadbirlari tizimi rag'batlantirish. Yuqori mulk daromadlari, ish haqi va bonuslar yuqori natijalarga erishish uchun rag'batlantiradi.