Buxoro davlat universiteti ijtimoiy iqtisodiy fakultet

Struktura va o‘tkazish. Rolli o‘yinlarni talabalar tomonidan amaliy tadbir sifatida qabul qilmasligi uchun umumiy o‘quv jarayoniga sinchiklab kiritish lozim. «Rolli o‘yin» o‘qitish metodini dastlabki bosqichda yoki baholash fazasida didaktik tahlil qilish (kuchli tomonlari, cheklashlar) buning oldini olishga yordam beradi. Ko‘pchilik pedagoglar rolli o‘yinlarni u uchun talab etiladigan vaqt hisobidan (tayyorgarlik va natijalar tahlili) juda noqulay deb hisoblashadi – ammo bu aynan shunday bo‘lishi Shart emasdir. Rolli o‘yin o‘zining ochiq xarakteri tufayli «nazoratdan chiqib ketishi», o‘qituvchi «vaziyat egasi» bo‘lmay qolishi xavfini adabiyotni o‘rganish va doimiy tahlil qilishni o‘tkazib turish orqali bartaraf etilishi mumkin. Rolli o‘yin shaxsiy ishtirokchining yuqori darajasini saqlashi va ko‘rsatishi (o‘zining hissiyotlari, nuqtai nazari) hamda talabalarning ma’lum mavzularda o‘qituvchidan bilimlari ko‘p bo‘lishi mumkinligini bilish va qabul qilish barcha ishtirokchilar uchun muhim Shart hisoblanadi. O‘qituvchi birinchi navbatda o‘zi rolli o‘yindan zavqlanishi yoki buni paydo qilishi va shu orqali talabalarga shuni etkazishi, vaziyat talab qilganda ikkinchi darajali shaxs sifatida kutilmaganda qo‘shila olishi kerak. Maslahat beruvchi, ammo baholamaydigan olib borish va didaktik boshqariladigan rolli o‘yin bilimlar muvaffaqiyatli rolli o‘yin uchun asosiy Shartlar hisoblanadi. O‘qituvchi o‘yin rahbari sifatida quyidagi funksiyalarni bajaradi: axborotni yig‘adi, dialoglar saqlagan sahnalarni tuzatadi, rolli masofani tushuntiradi, vaqtni nazorat qiladi, yechimlarni (masalan, rollarni almashtirish, o‘yinni to‘xtatish haqida) qabul qiladi, xalaqit beradigan elementlar paydo bo‘lishida aralashadi, muammolarga tuzatishlar kirgizadi, muhokamani boshqaradi. O‘qituvchi tushunadiki, uning oldida bitta maqsadni ko‘zlagan turli odamlar turadi va aynan bitta o‘yinni turli guruhlarda hamda sinflarda o‘tkazish (rollarni almashtirish) mos tarzda muammoni yechishning turli yondashuvlar va natijalarni taqozo etadi. Keyingi Shart bo‘lib bitta guruh/sinf talabalari bir-birini yaxshi tanishi, hamkorlik va suhbat muhiti bo‘lishi hamda talabalar guruh ishi bilan tanish bo‘lishi hisoblanadi.

O‘yinning quyidagi qoidalari majburiydir:

• 
  qiziqishlar, fikrlar aniq va ishonarli ifodalanishi kerak;
  
• 
  o‘yin to‘g‘ri/adolatli o‘tkaziladi va muhokama etiladi (barcha o‘z so‘zini aytish imkoniyatiga ega, boshqalarga o‘z so‘zini aytishga imkon beriladi);
  
• 
  rolli o‘yinda maqsadga muvofiq yechimga intilish kerak.
  

Rolli o‘yin fazalari qoidalari oldindan gaplashishi va shakllantirilishi, o‘yin davomida majburiy qolishi kerak, chunki faqat shu tarzda majburlash yo‘qligini hamda faoliyatning ijodiy xarakterini/rolli masofa ta’minlanadi.

O‘yin uchun qo‘yidagi materiallarni qo‘llash mumkin, ammo o‘yin borishi juda ham chegaralangan yoki batafsil belgilanishi mumkin emas:

• 
  informatsion kartochkalar (kirish: mojaroli vaziyatni tavsiflash, mavzu bo‘yicha qo‘shimcha axborot);
  
• 
  rolli kartochkalar (alohida rollar uchun dalil keltirish uchun yordam, qo‘shimcha axborot);
  
• 
  natija va vazifa saqlagan kartochkalar (vazifalarning turlicha qo‘yilishi, mavzu muammosi bo‘yicha qo‘shimcha axborot);
  
• 
  muhokama uchun kartochkalar (sinfda muhokama fazasi davomida suhbat o‘tkazish bo‘yicha ko‘rsatmalar).
  

Rolli o‘yin uchun boshlang‘ich nuqtalar – bu odatda ko‘pchilik yoki barcha ishtirokchilar hayotiga tegishli mojaroli vaziyatlar (rollararo va rol ichidagi mojarolar) hisoblanadi. Mavzu va qatnashuvchi shaxslar barcha – ham ishtirokchilar, ham tomoshabinlar tomonidan qabul qilinadi.

Rolli o‘yinlar uch fazaga bo‘linadi:

1. 
   Motivatsiya fazasi; tayyorgarlik fazasi;
   
2. 
   Harakat fazasi (ishlab chiqish va o‘tkazish); o‘yin fazasi; o‘tkazish;
   
3. 
   Analiz fazasi; natijalarni olish; baholash fazasi; baholash /attestatsiya fazasi; muhokama va baholash.
   

Ba’zi mualliflar, masalan, nemis pedagog olim K.Rayx, o‘yinni o‘tkazishdan keyin yana bitta fazani – erkinlik fazasini kiritadi, bunda ishtirokchilar o‘zlarining rollaridan erkinlashadi, bu lavha va roldan ajralish bajaruvchi himoyasi uchun muhim ahamiyatga ega, aniq shaxs emas, balki rolli tarbiya tanqidi mashq qilinishini talab qiladi. Fazalar nomlardan ma’lumki, bu fazalar quyidagi belgilar bilan xarakterlanadi:

1.