Buxoro davlat universiteti fizika-matematika fakuteti 1-4fiz 20 guruh talabasi nurullayeva malikaning nazariy mexanika fanidan tayyorlagan taqdimoti mavzu
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI FIZIKA-MATEMATIKA FAKUTETI 1-4FIZ 20 GURUH TALABASI NURULLAYEVA MALIKANING NAZARIY MEXANIKA FANIDAN TAYYORLAGAN TAQDIMOTI
Mavzu: Nisbiylik prinsipi. Galiley nisbiyik prinsipi. Nyuton tenglamasini keltirib chiqarish
Mavzu: Nisbiylik prinsipi. Galiley nisbiyik prinsipi. Nyuton tenglamasini keltirib chiqarish
Reja:
Nisbiylik prinsipi. Galiley nisbiyik prinsipi.
Nyuton tenglamasini keltirib chiqarish.
Nisbiylik prinsipi – har qanday inersial sanoq sistemalarida bir xil sharoitlarda barcha fizik hodisalar aynan bir xilda sodir boʻlishi haqidagi asosiy qonun. Nyutonning ikkinchi qonuni ham barcha inersial sanoq sistemalarda bir xil koʻrinishda yoziladi va bir xil mazmunga ega, degan xulosaga kelish mumkin. Bu xulosa Galiley nisbiylik prinsipi deb ataladi. Kuzatishlar natijasida toʻplangan maʼlumotlar, faqat mexanik hodisalar emas, balki har qanday hodisalar va ularni ifodalovchi tabiat qonunlari hamma inersial sanoq sistemalarda bir xilda sodir boʻlishini koʻrsatadi.
1887-yilda A. Maykelson yorugʻlikning boʻshliqsagi tezligi yorugʻlik manbaining harakatidan qatʼi nazar, barcha inersial sanoq sistemalarda bir xil qiymatga ega ekanligini tajribada isbotladi. Fizikaning asosiy qonunlaridan boʻlgan elektrodinamika qonunlarini ifodalovchi Maksvell tenglamalari ham barcha inersial sanok, sistemalarda bir xil koʻrinishga ega. Maksvell tengla-malari Galiley almashtirishlariga invariant emas ekan. A. Eynshteyn Galiley almashtirishlarini universal harakterga ega emasligini, bunday hollarda fazo bilan vaqt orasida oʻzaro bogʻlanishlar mavjudligini eʼtiborga oluvchi Lorents almashtirishlariagsh foydalanish zarur ekanligini koʻrsatdi. Yorugʻlik nurining boʻshliqdagi tezligi barcha inersial sanok, sistemalarda bir xil qiymatga ega boʻlib, yorugʻlik manbaining harakatiga bogʻliq emasligi va Nisbiylik prinsipi asosida Eynshteyn nisbiylikning maxsus nazariyasini yaratgan.
Galilei nisbiylik prinsipi — Nyutonning klassik mexanikasida barcha inersial sanoq tizimlarining fizikaviy teng huquqlilik prinsipi. Bu holat mexanika qonunlari birday boʻlganida namoyon boʻladi. Biror inersial sanoq tizimida oʻtkaziladigan har qanday mexanik tajribalar asosida muayyan tizim tinch holatda yoki tugʻri chiziqli tekis harakatda ekanligini aniqlab boʻlmaydi. Bu holatni birinchi boʻlib 1636-yilda Galileo Galilei aniqlagan.
Moddiy nuqtaning harakati nisbiydir: uning holati, tezligi, trayektoriyasining shakli ushbu harakat qaysi inersial sanoq tizimi (sanoq jismi)ga nisbatan qaralishiga bogʻliq. Shuning bilan birga, klassik mexanika qonunlari barcha inersial sanoq tizimlarida birday boʻladi. Mexanik harakatning nisbiyligi va mexanika qonunlarining turli inersial sanoq tizimlarida birday bulishi Galilei nisbiylik prinsipi mazmunini tashkil qiladi. Matematik jihatdan Galilei nisbiylik prinsipi mexanika tenglamalarining harakatlanayotgan nuqtalar koordinatalarini (vaqtning ham inersial sanoq tizimidan boshqasiga oʻtishdagi almashtirishlarga — Galilei almashtirishlariga nisbatan invariantligini ifodalaydi (qarang Nisbiylik nazariyasi).
Galileyning koordinat almashtirishlari. Ikkita inersial sanoq tizimi berilgan bo`lsin. Birinchi tizimning koordinata o`qlari K (x,y,z) ikkinchisiniki K1 (x 1 , y 1 , z 1 ) bo`lsin. Тizimlarning koordinat o`qlari boshlang`ich momentda ustma-ust yotsin. Demak t=0 da koordinatalar mos tushadi. Agar K1 tizim K ga nisbatan x o`qi bo`ylab v(0) tezlik bilan harakatlansa va vaqtni o`tishi ikkala tizimda bir hil bo`lsa, u holda M nuqtani K va K1 tizim koordinatalariga nisbati holati.
Galileyning koordinat almashtirishlari. Ikkita inersial sanoq tizimi berilgan bo`lsin. Birinchi tizimning koordinata o`qlari K (x,y,z) ikkinchisiniki K1 (x 1 , y 1 , z 1 ) bo`lsin. Тizimlarning koordinat o`qlari boshlang`ich momentda ustma-ust yotsin. Demak t=0 da koordinatalar mos tushadi. Agar K1 tizim K ga nisbatan x o`qi bo`ylab v(0) tezlik bilan harakatlansa va vaqtni o`tishi ikkala tizimda bir hil bo`lsa, u holda M nuqtani K va K1 tizim koordinatalariga nisbati holati.
va (2) tenglamalar Galeliyni koordinat almshtirishlari deyiladi va s shart bajarilgandagina to`g`ridir. (1) va (2) tenglamalar tizimini vaqt bo`yicha hosilasini olib M nuqtaning K va K sano tizimlardagi tezliklari orasidagi bog`lanishni topamiz.
(1) va (2) tenglamalar Galeliyni koordinat almshtirishlari deyiladi va s shart bajarilgandagina to`g`ridir. (1) va (2) tenglamalar tizimini vaqt bo`yicha hosilasini olib M nuqtaning K va K sano tizimlardagi tezliklari orasidagi bog`lanishni topamiz.
