Buxoro davlat universiteti filologiya fakulteti

1- bob.  So`zlarni turkumlarga ajratish mezonlari 

 

1 §. So`zlarni turkumlarga ajratish mezonlari xususida ilk qarashlar 

 

       Uzoq  o`tmishda  ham  odamlar  o`z  ona  tillarida  ishlatiladigan    so`zlarning 

so`zlashuvda  farqlanishiga  e`tibor  berishgan.  Bir  so`zlar  predmetlarni,  boshqalari 

xususiyatlarni  ko`rsatadi,  qolganlari  kelishiklarda  turlanadi,  yana  birlari  shaxs  va 

zamonlarda o`zgaradi. Qadimgi hind va  yunon tilshunoslari   tomonidan qilingan 

bu kuzatishlar, ularga ikki aniq so`z turkumlarini ajratish uchun asos bo`ladi: Ot va 

fe`l. Arastu (mil. avv.384-322- yil ) so`zlarni uchta so`z turkumlariga ajratadi: ot, 

fe`l va bog‘lovchilar. 

       Miloddan  avvalgi  III-II  asrladagi  elinizm    davrida    Aleksandr  grammatikasi 

maktabi  tashkil  etiladi  va  uning  namoyondasi  Aristarx  Samofrakskiy    tarixda  

birinchi  marotaba  sakkizta  so`z  turkumidan  iborat  klassifikatsiya  (tasnif)  tuzadi. 

Bu so`z turkumlari quyidagilar: ot, fe`l, sifatdosh, artikl, olmosh, predlog, ravish va 

bog‘lovchilar.    Bu  klassifikatsiyada    sifat  so`z  turkumi  mavjud  emas,  bu  o`z 

navbatida yunon tilining tipologik mohiyatini aks ettiradi. Chunki o`sha paytlarda 

sifat  so`z  turkumi  ot  so`z  turkumi  bilan  umumiy  tarzda  turlangan  va  bir  so`z 

turkumini tashkil etadi, bu so`z turkumi "ism" deb atalgan.  Boshqa tomondan, bu 

klassifikatsiyada sifatdosh alohida so`z turkumi sifatida ajratilgan. 

       Aristarx  o`z  klassifikatsiyasiga  asos  qilib  ikki  tamoyilni  oladi:  morfologik 

tamoyil  -  "ot  turlanadigan  so`z  turkumi",  semantik  tamoyil  -  "jism  va  narsani 

ko`rsatadi",  shuningdek,  u  predmetning  umumiy  va  xususiy  qirralarini  hisobga 

oladi.  Ham  umumiy,  ham  xususiy  tarzda  aytilganda  (umumiy  ma`no  -  odam, 

xususiy ma`no - Suqrot). 

---

 

8 

       Yana bir aleksandriyalik  grammatist Dionisiy Frakiyskiy (m.avv.170-90- yil) 

yunon  tilidagi  zamon  tizimini  quyidagicha  tasvirlaydi:  "Uch  zamon  mavjud  - 

hozirgi,  o`tgan,    kelasi.    Bulardan  o`tgan  zamon  to`rt  turga  bo`linadi  -  uzoq 

muddatli, oldingi, oldin tugatilgan, cheklanmagan. Ularda uch xil tegishlilik bor - 

hozirgining  uzoq  muddatli  bilan,  oldingining  oldin  tugatilganligi  bilan, 

cheklanmaganning kelasi bilan ".   

       Aleksandriyalik  grammatistlar  tuzgan  so`z  turkumi  tizimida  ko`pgina 

kamchiliklar borligiga qaramasdan, masalan: undagi ot va fe`lning to`qnashadigan 

xususiyatlari, bu klassifikatsiya fan va maktab  doirasida mustahkam o`rnashdi va 

hozir  ham  ba`zi  o`zgarishlar  bilan  ishlatib  kelinmoqda.  Umuman  ilmning 

rivojlanishiga aloqador bo`lgan tilshunoslik fikrining rivojlanishi, shuningdek, har 

xildagi  tillarning  chuqur  o`rganilishi  so`z  turkumlarining  avvalgi  klassik  tizimini 

qayta ko`rib chiqishga olib keldi. 

       F.I.Buslayev  (1818-1897)  ikki  turdagi  so`z  turkumlarini  ajratardi  -  mustaqil, 

bunga u ot, sifat, fe`lni kiritgan, hamda yordamchi so`z turkumlarini - olmosh, son, 

predlog, bog‘lovchi va ravish. 

       A.A.Potebnya  (1835  -  1891)  so`z  turkumining  shu  bo`linishini  saqlab  turib 

ravishni mustaqil so`z turkumiga, ko`makchi fe`llarni yordamchi so`z turkumlariga 

kiritdi; olmosh esa uning tizimida alohida o`ringa ega.  

       Turlar  bo`yicha  katta  ahamiyatli  so`zlar  tasnifini  akademik  F.F.Fortunatov 

(1848  -  1914)  ishlab  chiqdi.  O`z  klassifikatsiyasida  u  faqat  morfologik  kriteriya 

(mezon)ni asos qilib oldi, ya`ni grammatik  shaklning bor - yo`qligi yoki biz hozir 

aytadiganimizdek,  so`zning  so`z  o`zgartiruvchi  morfemalarni  olish  -  olmasligi.  U 

tildagi  barcha  so`zlarni  fikr-mohiyatni  belgilaydigan  to`liq  so`zlar,  qisman 

yuklamalarga bo`ladi. 

       So`z  turkumlari  guruhlardan    yoki  turlardan  tashkil  topganligi  tufayli,  ular 

bo‘yicha tildagi so`zlar taqsimlanadi, ularda so`zning ikki tomoni ham aks etilishi 

kerak.  Bundan  so`z  tavsifi  uchun  ikki  mezon  kelib  chiqadi  -  semantik  va  shakliy 

morfologik. 

---

 

9 

       Semantik  mezon  muayyan  so`zni  keng  ma`nodagi  kategoriyaga  bog‘laydi. 

Bunda predmet ma`nosini bildirgan so`zlar otlarning semantik turini tashkil etadi,  

predmet  belgisini  bildirgan  so`zlar  sifatlarning  semantik  turini  tashkil  etadi.  Bu 

kriteriy  ancha  oldin  berilgan  va  tillarda  so`z  turkumlarini  ajratib  ko`rsatishning 

differensial  xususiyatlaridan  biridir.  Morfologik  kriteriy  ma`lum  so`zni,  uning 

morfologik  xususiyatlariga  ko`ra  aniq  turga  ajratish  uchun    ishlatiladi.  Masalan: 

turlanish  paradigmasining  mavjudligi  shu  paradigmaga  ega  bo`lgan  so`z  ot-so`z 

turkumiga mansubligini anglatadi. Albatta, agar bu morfologik xususiyat  predmet 

semantik xususiyati bilan mos kelsa. Agarda turlanish paradigmasining mavjudligi 

sifat semantik xususiyati  bilan mos kelsa, unda berilgan so`z sifat so`z turkumiga 

kiritilishi kerak. 

      Bu  asosiy  ma`no  va  shakl  xususiyatlardan  tashqari  so`zning  so`zlashuvda, 

gapda vazifa bajarish qobiliyati mavjud. Bundan ko`rinadiki, tildagi barcha so`zlar 

ham gapda vazifa bajarmaydi. Xuddi shunday predmet ma`nosini bildirgan so`zlar, 

ya`ni  otlar,  odatda  gapda  ega  vazifasini  bajaradilar.  Grammatikaning  normativ 

kursidan  ma`lumki,  ot-eganing  asosiy  vazifasi    kesim  va  to`ldiruvchini 

boshqarishdir.  Fe`lning  asosiy  vazifasi  gapdagi  ma`noni  reallikka  bog‘lash. 

Ravishning asosiy vazifasi kesimni yoki aniqlovchini tavsiflash. 

       Shuning  uchun  so`z  turkumini  aniqlashning  uchinchi  kriteriyasi  deb,  bir 

so`zning gapdagi vazifasi  yoki funksional kriteriyni olishni shart deb bilamiz. 

So`zning  turli  guruhlarini  tahlil  qilayotganda  biz  shunga  amin  bo`lishimiz 

mumkinki,  hamma  so`zlar  ham  grammatik  ma`noda  bir-biri  bilan  mos  kela 

olmaydi.  Ravish  sifat  va  fe`l  bilan    mos  kelayotib,  na  ot  na  olmosh  bilan    mos 

keladi. Jumladan, ingliz tili ravishi ,,very" xuddi shunday ot bilan moslashmaydi- 

very house. 

       Nihoyat,  har  bir  so`z  turkumi  uchun  faqat  ungagina  tegishli  bo`lgan  so`z 

yasovchi paradigmani ajratish mumkin. Barcha tilida  ma‘lum so`z turkumiga xos 

bo`lgan so`z yasovchi affikslarga  duch kelamiz. Masalan: 

 - ship - friendship -do`stlik, kingship - qarindoshlik;  

-ment -arrangement -tayyorlov. 

---

 

10 

Shuning  uchun  ham  so`z  yasovchi  affikslar  tizimi  so`z  turkumini  aniqlash 

kriteriyalaridan biri deb hisobga olinishi lozim. Yuqoridagilardan so`z turkumlarini 

tipologik aniqlashning quyidagi kriteriyalari kelib chiqadi:  

1) semantik kriteriy - berilgan so`zni  keng ma`noli kategoriyaga belgilash;   

2) morfologik kriteriy - moddiy jihatdan ifodalangan morfologik kategoriyalarning 

mavjudligi;  

3) sintaktik kriteriy -so`zlashuv zanjirida berilgan so`zning vazifasi; 

 4)moslashuv  kriteriysi  -  bir  so`z  turkumidagi  so`zlarning  boshqa  so`z 

turkumlaridagi so`zlar bilan moslasha olishi;  

5 ) so`z yasovchi kriteriy  - bir so`z turkumidagi so`zlarning ma`lum tur bo‘yicha 

yangi  so`z    yasay  olishi.  O`zbek  tilidagi    so`z  turkumlari    haqida  gapirilganda, 

shuni  aytib  o`tishimiz  joizki,  morfologik    va  sintaktik    farqlarga  qaramasdan,  bu  

tillardagi  so`z  turkumlari  ma`lum  darajada    o`xshashliklarga  ega  va  ular 

quyidagilar:  

1) ot 

 7) predlog   

2) sifat 

 8) bog‘lovchi 

3) son 

 9) yuklama 

4) olmosh   10) artikl 

5) fe`l 

 11) ko`makchi fe`llar 

6) ravish 

 12) chastitsa. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

11