7-mashg‘ulot
Otalanish
Mashg‘ulotning maqsadi: Otalanish jarayoni bilan tanishish. Urug‗lanish
xillarini o‗rganish. Urug‗lanish morfologiyasi bilan tanishish.
Kerakli jiozlar: mikroskoplar, yoritgich chiroqlar, tayyor gistologik
preparatlar jamlanmasi, amaliyot darsi uchun uslubiy qo‘llanmalar, amaliyot darsi
uchun daftarlar, oddiy qalamlar va ruchkalar.
Jinsiy hujayralar - ona organizmidami yoki undan tashqaridami qo‗shilishiga
qarab urug‗lanish ikki xil bo‗ladi:
1. Tashqi. 2. Ichki.
Tashqi urug‗lanishda jinsiy hujayralar suv muhitida qo‗shiladi. Ichki
urug‗lanishda esa spermatozoid tuxum bilan urg‗ochining namlangan jinsiy
yo‗llarida qo‗shiladi. Birinchi holda embrionning rivojlanishi hamma vaqt suvda,
ikkinchisida - ona organizmining ichida yoki undan tashqarida bo‗ladi. Bu tuxum
qo‗yuvchi hayvonlarga xos bo‗ladi. Urug‗lanishning muvaffaqiyatli chiqishini
belgilovchi asosiy sharoitlardan biri qo‗shilishga tayyorgarlik yoki boshqacha qilib
aytganda jinsiy hujayralarning etilganligidir. Spermatozoidlar yetilish va
shakllanish jarayonlarini to‗la tamomlagandan keyin urug‗lanishga qobiliyatli
bo‗ladi va qobiliyatini ular qaysi turga mansubligiga va qaysi sharoitda bo‗lishiga
qarab turli vaqt mobaynida saqlaydi. Tuxum hujayrasining spermatozoid bilan
qo‗shilishiga tayyorgarligi yo‗llovchi tanachalarning ajralib chiqishi bilan
aniqlanadi. Ba‘zi hollarda, masalan dengiz kirpisida, spermatozoid tuxumga ikkala
yo‗llovchi tanachalar ajralib chiqqandan so‗ng kiradi. Askaridada, shuningdek
odamda bunday tanachalar tuxum spematozoid bilan yaqinlashganda ajralib
chiqadi. Biroq spermatozoid yetilishning yoki birinchi bo‗linish (sut
emizuvchilarda) yoki ikkinchi bo‗linishi (lansetniklarda) bosqichida bo‗lgan tuxum
hujayrasiga kiradigan hayvonlar ham bor. Tuxum spermatozoid bilan jinsiy
hujayralar tuzilishiga ham, ularning fiziologik xossalariga ham taalluqli bo‗lgan
xiyla murakkab moslanishlar bilan qo‗shiladi. Bu moslanishlar
juda xilma-xildir va
organizmning barcha oldingi evolyusiyasi bilan bog‗liqdir. Masalan, miya
qobiqlari bilan qoplangan xasharotlarda akula tuxumlarida spermatozoid o‗tishi
uchun maxsus teshikcha - mikropile bo‗ladi. Ninatanlilarni tuxumlarining qobiq
studenli (quyuqlashib qotib qolgan) moddali bo‗ladi. Bu orqali spermatazoid
istagan nuqtadan ichkariga kira olishi mumkin. Urug‗lanmagan tuxum bilan
yaqinlashgan vaqtda spermatazoidda akrosoma joylashgan vakuolaning devori
yoriladi va ingichka akrosomali ip chiqadi. Akrosomli ipning uzunligi tuxumning
studenli qobiqning qalinligiga to‗ri keladi. Akrosomli ipning tuxumning yuzasi
bilan yondoshgan joyida bu ip atrofida urug‗lanish bo‗rtmachasi hosil bo‗ladi va ip
spermatozoid boshchasining oldingi qismi sifatida tuxum ichiga kiradi. Akrosomda
o‗zgarishlar kuzatiladi. Akrosomli ipning roli to‗la aniq emas: aktiv harakatini
to‗xtatgandan keyin spermatozoidning tuxum ichiga siljishi akrosomli ip bilan
bog‗liq emas. Ehtimol u tuxum qobiqni eritib yuboradigan modda saqlashi
mumkin.
Mikropilening va ehtimol urug‗lanish bo‗rtmachasining hosil bo‗lishi
bilan spermatozoidning tuxum hujayrasiga kirishi osonlashadi. Ular uchrashganda
esa spermatozoidlar aylanma harakat qiladi, bu taksis hodisasiga sabab bo‗ladi.
Tajriba ko‗pgina hayvonlarda tuxum hujayrasi spermatozoidlarga ijobiy
xemotaksis ta‘sir etadigan almashinuv maxsulotlarini ajratib chiqarishini
ko‗rsatadi. Bir muncha vaqt urug‗lanmagan tuxumlar turgan suvlar ham bunday
xossaga ega bo‗ladi. Ko‗pgina hayvonlarda spermatozoidlarning tuxum hujayrasi
tomonga harakati tigmotaksis ta‘sirida yuz beradi. Lekin urug‗lanishning yaxshi
bo‗lishi jinsiy hujayralarning moslanishi bilangina belgilanmaydi, u shuningdek,
xususan tashqi urug‗lanishda (baliqlarda, amfibiyalarda) muhit sharoitiga ham
bog‗liq bo‗ladi. Muayyan konsentrasiyadagi tuzlar (NaCl, KCL, SaCL
2
, MgCL
2
...)
va gidroksil ionlar bo‗lgan suyuq muhit urug‗lanishning zarur sharoiti bo‗lib
hisoblanadi. Kislotali muhitda urug‗lanish sodir bo‗lmaydi. Biroq, ikkinchi
tomondan, kuchli, ishoriy reaksiyalarda, garchi jinsiy hujayralar qo‗shilsada zigota
rivojlanmaydi. Muhit reaksiyasi bir oz ishqoriy bo‗lishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: 
