Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

 
 
15-MODUL. MARKAZIY BANKNING  
MUSTAQILLIGI. 
 
15.1.Markaziy  bankning  iqtisodiy  mustaqilligi  va  uni 
baholash  tartibi.  Markaziy  bankning  siyosiy  mustaqilligi  va  uni 
baholash tartibi.  
15.2.  Markaziy  banklarning  mustaqillik  shkalasi.  AQSH 
Federal zaxira tizimining mustaqillik darajasi.  
15.3.  Evropa  Markaziy  bankining  mustaqillik  darajasi. 
YAponiya  Markaziy  bankining  mustaqillik  darajasi.  O`tish 
iqtisodiyoti  mamlakatlari  Markaziy  banklarining  mustaqillik 
darajasi.  
15.4. 
O`zbekiston 
Respublikasi 
Markaziy 
bankining 
mustaqillik darajasi. 
 
15.1. Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligi va uni baholash 
tartibi. Markaziy bankning siyosiy mustaqilligi va uni baholash 
tartibi.  
 
Markaziy bankning iqtisodiyotdagi o`rni va ahamiyati hamda uni 
mamlakat  hududida  bo`layotgan  iqtisodiy  jarayonlarni  tartibga 
solishdagi roli haqida munozarali bahslar bir necha marotaba o`zining 
rivojlanish 
yo`nalishlarini 
o`zgartirdi 
va 
buning 
oqibatida 
iqtisodiyotdagi bank tizimining birinchi pog’onasida real o`zgarishlar 
bo`lishiga  sabab  bo`ldi,  bu  esa  birinchi  navbatda  davlat  boshqaruv 
organlariga bo`lgan munosabatlarda namoyon bo`ldi. 
Bu  muammoni  tahlil  etishda  asosiy  jihat  -  mamlakat  Markaziy 
bank siyosatining davlat iqtisodiy siyosati yo`nalishiga tobeligi, ya`ni 
aniqrog’i  bu  tobelikning  darajasiga  bog’liq.  qachonki,  mamlakat 
Markaziy  banki  siyosati  davlatning  iqtisodiyotni  tartibga  solish 

---

244 
 
siyosati  bilan  chambarchas  bog’liq  bo`lsa,  bunday  bog’liqlikni 
samarali,  deb  hisoblash  mumkin.  Lekin,  shu  narsa  katta  ahamiyatga 
egaki,  bu  ittifoq  Markaziy  bank  tomonidan  qanchalik  ixtiyoriy 
ravishda  tuzilgan  va  u  kimga  hisobdor  va  bank  tizimida  pul-kredit 
siyosatini  tartibga  solishdagi  usullarni  va  yo`nalishlarni  tanlashda 
hamda  qonun  bqyicha  Markaziy  bank  mustaqilligi  darajasi  va  bunga 
haqiqatda erishilganligiga ahamiyat berish lozim. 
Markaziy  bankning  mustaqilligi  va  iqtisodiyotni  tartibga 
solishdagi o`rni ko`p hollarda milliy urf-odatlardan va bank tizimining 
milliy  xususiyatlaridan  kelib  chiqadi.  Lekin,  umumiy  yo`nalish 
(tendentsiya)larni  ham  asosiy  iqtisodiy  rivojlangan  mamlakatlarga 
taqqoslagan  holda  ko`rib  chiqish  mumkin.  70-yillar  o`rtalaridan  80-
yillar o`rtalarigacha bo`lgan davr mobaynida davlatning iqtisodiyotga 
amaliy 
aralashuvi 
natijasida 
jahonning 
ko`pgina 
etakchi 
mamlakatlarida  markaziy  banklarning  “qudratlilik”  nazariyasi 
tasdiqlandi,  markaziy  banklarning  obro`-e`tibori,  nufuzi  qsdi  va  bu 
ma`muriy boshqaruv usullarining kengayishida namoyon bo`ldi. 
Shular  orqali,  tahlil  qilingan  besh  omil  ichidan  uch  asosiy 
(aniqrog’i: 2,4,5) va ikki qo`shimcha (1 va 3) omilni ajratish mumkin. 
Markaziy  bankning  xukumat  boshqaruv  organlaridan  mustaqilligini 
belgilovchi asosiy ob`ektiv omillarga: 
−
 
bank rahbarini saylash va ishdan ozod qilish tartibi; 
−
 
pul-kredit siyosatiga davlatning aralashishi huquqi; 
−
 
xukumatni 
Markaziy 
bank 
tomonidan 
kreditlash 
chegaralanganligining  mavjudligi  va  qat`iyligini  ajratib  ko`rsatish 
mumkin. 
Markaziy  bank  kapitalida  davlat  ulushini  va  qonunchilikda 
Markaziy  bankning  maqsadi  va  vazifalarini  aniq  belgilanganligi 
yuqoridagi  tahlildan  ko`rinib  turibdiki,  u  Markaziy  bank  mustaqilligi 
darajasini belgilashda hal qiluvchi rol’ o`ynamaydi va ular ikkilamchi 
omillar bo`lib hisoblanadilar.