Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

Jahon  puli  funksiyasi
.  Jahon  puli  funksiyasi  jahon 
bozorlarida  kotirovka  qilinadigan  ya`ni  oldi-sotdi  qilinadigan 
valyutalar  bajaradi.  Masalan:  o`zbek  so`mi  bu  vazifani  bajarmaydi. 
Xalqaro  hisob-kitob  banki  ma`lumotlariga  ko`ra,  xalqaro  valyuta 
bozorlarida  konversion  operatsiyalarning  90%  ortiq  qismi  5ta 
valyutada amalga  oshirilmoqda (www.bis.org). Bu valyutalar xalqaro 
rezerv valyutasi  maqomiga ega. Bu  maqomni Xalqaro Vlayuta Fondi 
beradi.  Jahon  pul  funksiyasi  ularni  xalqaro  munosabatlarga  xizmat 
ko`rsatishda ishlatadi. 
Jahon pullari hozirda ikkita funksiyani bajaradi: 
• xalqaro to`lov vositalari; 
• xalqaro zaxira ob’yekti. 
Xalqaro  to`lov  vositasi  funksiyasida  dunyo  pullari  to`lov 
balansini to`lash, xalqaro kreditlarni berish va to`lash, jahon bozorida 
tovar  va  xizmatlar  uchun  naqd  pulsiz  to`lovlar  orqali  to`lash  uchun 
ishlatiladi.  Jahon  pullari  alohida  davlatlarning,  xalqaro  moliya 
institutlarining,  shuningdek,  tijorat  banklarining  valyuta  zaxiralarini 
shakllantirishda xalqaro zaxira fondlari funksiyasini bajaradi. 
Mamlakatlar  o`rtasida  metall  pullarning  erkin  harakati 
sharoitida  jahon    pullari    vazifasini    birinchi  bo`lib  kumush  va  oltin 
amalga  oshirgan.  Xalqaro  munosabatlarga  xizmat  ko`rsatish  uchun 
milliy  tangalar  ingotlarga  aylantirilib,  quyma  shaklida  ular  jahon 
bozoriga  chiqdi  va  u  yerdan  qayta  zarb  qilinganidan  keyin  ichki  pul 
muomalasiga  qaytishdi.  Asosiy  funksiya  universal  to`lov  vositasi 
bo`lib,  unda  pul  to`lov  balansini  qoplash  uchun  ishlatilgan,  ya’ni, 
xalqaro  talablar  va  mamlakat  majburiyatlari  o`rtasidagi  haqiqiy 
bog’liqlikni  anglatadi.  To`lov  balansi  oltin  eksporti  va  importi 
hisobiga  tenglashtirildi.  Oltin  umumiy  sotib  olish  vositasi  sifatida 
faqat tashqi savdo rivojlanishining dastlabki bosqichlarida ishlatilgan. 
XIV  asrda  allaqachon    tashqi  iqtisodiy  hisob-kitoblarda  veksellardan 
keng  foydalaniladi. Kredit va xalqaro bank aloqalarining rivojlanishi 
bilan  oltin  faqat  o`ta  og’ir  vaziyatlarda,  masalan,  tabiiy  ofatlar,  hosil 
yetishmovchiligi va hokazolarda universal sotib olish agenti vazifasini 
bajardi. 
Boylikning  mutlaqo  ijtimoiy  moddiylashuvi  sifatida  oltin 
boylikni bir mamlakatdan boshqasiga o`tkazish vositasi bo`lib xizmat 

---

31 
 
qilganida  ishlagan.  Rasmiy  oltin  zaxiralari  ijtimoiy  boylikni 
moddiylashtirish  vazifasini  ham  bajargan.  Hozirgi  bosqichda  oltin 
xalqaro pul aktivi bo`lib xizmat qilsa ham, jahon  pullari funksiyasini 
bajarmaydi. Jahon pullari funksiyasini quyidagilar amalga oshiradilar: 
•  yetakchi  milliy  valyutalar  va  avvalambor  zaxira  (asosiy) 
valyutalar (AQSH dollari); 
•  xalqaro  va  mintaqaviy  pul  birliklari  -  xalqaro  moliya 
institutlari  chiqaradigan  millatlararo  valyutalar  (yevro,  Markaziy 
banklar boshchiligidagi Yevropa Markaziy banklari tizimi tomonidan 
chiqarilgan). 
Xulosa qilib aytganda, pulning barcha funksiyalari bir-biri bilan 
uzviy  bog’liq  va  ular  bir-birini  to`ldiradi.  Pulning  funksiyalarining 
aynan  shunday  uzviy  bog’liqligi  va  bir-birini  to`ldirishi  pul 
muomalasining  barqarorligi  va  samarasini  ta`minlashga  sharoit 
yaratadi. 
Bozor  iqtisodiyotiga  o`tish  sharoitida  pulning  ahamiyatining 
oshishi shundaki, jamiyatimizda  mavjud yuridik va jismoniy shaxslar 
faoliyati hamda ularning natijasi daromadi pul bilan bog’liq. Shuning 
uchun  ham,  pul  barcha  iqtisodiy  rivojlanish  jarayonida  odamlarni 
o`ziga  jalb  qilib  kelgan.  Avstraliyalik  iqtisodchi  olim  K.  Mengerning 
fikricha,  Arastu  va  Aflotundan  boshlab  XX  asrning  boshigacha  pul 
to`g’risida  jahonda  besh-olti  mingdan  ortiq  maxsus  ishlar  chop 
qilingan.  Agar  biz,  hozirgi  kunda  pul  to`g’risida  yozilgan  va  chop 
qilingan  adabiyotlar  soni  bir  necha  marta  oshib  ketgan  desak 
mubolag’a  bo`lmasa  kerak.  Tadqiqotlar  shunchalik  ko`p  bo`lishiga 
qaramasdan,  pul  va  uning  xususiyatlari,  har  bir  tizimda  ishlatilishi, 
roli,  iqtisodiyotga  ta`siri,  nega  alohida  olingan  individumlar  qo`lida 
pulning  ko`payishi,  ular  boyligining  ko`payishiga  olib  keladiyu, 
jamiyat  miqyosida  muomaladagi  pul  massasining  ko`payishi  jamiyat 
boyligi  ortib  borishiga  salbiy  ta`sir  ko`rsatadi,  degan  savollarga  hali 
to`liq javob berilgan emas. 
           Pulning ahamiyati  ko`p qirrali. 
•  Pul  yalpi  ichki  mahsulotni  (YAIM)  yaratish,  taqsimlash  va 
qayta  taqsimlash  jarayonlarida  ishtirok  etib,  ijtimoiy  kapitalning 
aylanishiga vositachilik qiladi. 
•  Pul  makroiqtisodiy  muvozanatning  muhim  omilidir.  Milliy 
iqtisodiyotning  uzoq  muddatli  muvozanatli  o`sishiga  erishish  pulga 
talab  va  taklifni  muvozanatlashtirmasdan  imkonsizdir.  Bu  iqtisodiy 

---

32 
 
o`sish  sifatini  oshirish,  uning  yuqori  va  barqaror  sur’atlarini  saqlab 
qolish uchun zaruriy shart bo`lib xizmat qiladi. 
•    Pul  tashqi  iqtisodiy  aloqalar  sohasida  muhim  omil 
hisoblanadi. 
•  Iqtisodiyotni  pul  bilan  tartibga  solish  uchun  pul  kredit  bilan 
birga  ishlatilishi  mumkin.  Milliy  pul  birligining  ichki  va  tashqi 
barqarorligi  milliy  iqtisodiyotdagi  ichki  va  tashqi  makroiqtisodiy 
muvozanatning  eng  muhim  shartidir.  Shu  sababli,  milliy  valyutaning 
barqarorligini 
ta’minlash  aksariyat  mamlakatlarda  pul-kredit 
siyosatining maqsadi hisoblanadi. 
•  Pullar  tovar  narxlarini  belgilash,  tovarlarni  sotishdan 
tushadigan  mablag’larni  ularni  ishlab  chiqarish  xarajatlari  bilan 
taqqoslash uchun ishlatiladi. 
•  Pullar    mamlakatdagi  hisob-kitoblarni  baholash  uchun  zarur 
bo`lib, 
ularsiz 
statistik 
va 
buxgalteriya 
hisobini 
yuritish, 
korxonalarning  moliyaviy-xo`jalik  faoliyatini  nazorat  qilish  va  ishlab 
chiqarish samaradorligini oshirish yo`llarini belgilash mumkin emas. 
Iqtisodiy  globallashuv    sharoitida  milliy  iqtisodiyotlarning 
tashqi  omillarga  bog’liqligida  hamda  tashqi  iqtisodiy  aloqalarda 
pulning o`rni ayniqsa katta. Jahon pullari jahon  moliyaviy oqimlarini 
to`plash  va  qayta  taqsimlash  jarayonlarida  vositachilik  qiladi, 
kapitalning  bir  mamlakatdan  ikkinchisiga  o`tishiga,  mamlakatlar 
o`rtasidagi tovarlar va xizmatlarning harakatiga xizmat qiladi. 
Jahon  bozorining  milliy  iqtisodiyotga  ta’sir  etish  vositalaridan 
biri  bu  milliy  valyuta  kursidir.  Uning  darajasi  tashqi  savdoga,  milliy 
mahsulotlarning  jahon  bozoridagi  raqobatdoshligiga,  kapital  eksporti 
va  importiga,  pul  muomalasi  holatiga,  inflyatsiya  darajasiga,  butun 
ishlab chiqarish jarayoniga sezilarli ta’sir ko`rsatadi.