Buxoro Davlat universiteti 9

Oʻsimlik va hayvonlarda kasallik qoʻzgʻatuvchi koʻpgina V. yumaloq 
shaklda. Bugʻdoy va beda mozaikasi V. tashqi koʻrinishi bilan 
bakteriya tayoqchasi yoki oʻqqa oʻxshaydi. V. tuzilishini elektron 
mikroskop va rentgenda tadqiq qilish orqali baʼzi nozik tarkibiy 
qismlari aniqlangan. Ularning hammasida ichki modda, asosan 
nuklein kislotadan iborat boʻlib, u oqsil qobiq bilan oʻralgan. Bir necha 
tur V.ning kimyoviy tarkibi oʻrganilgan, xolos. Vaksinalar V.ning 
tuzilishi ham, chamasi oddiy bakteriyalarniki kabi murakkab. Uning 
tarkibida nukleoproteinlar, uglevodlar va lipoidlar bor. Nuklein 
kislotasi dezvksiriboza shaklida, lipoidlar guruhi esa xolesterol, 
fosfolipid va neytral moy koʻrinishida uchraydi. Fitopatogen V. 
tarkibida ribonuklein kislota (RNK), hayvon va odamlarda kasallik 
qoʻzgʻatuvchi V.da esa RNK yoki DNK (dezoksiribonuklein kislota) bor. 
Baʼzi V. tozalangan preparatlar holida olinib, ularning bir qismi toza 
haqiqiy kristallar (mas., tamaki nekrozining V.), boshqalari esa suyuq 
kristallar (mas., tamaki mozaikasi V.) yoki shakleiz choʻkmalar hosil 
qiladi. V.ni ajratib olish va tozalash uchun ultratsentrifugalanadi, turli 
xil fizikkimyoviy usullardan foydalaniladi. 
V.ning tasnifi (klassifikatsiyasi) va ularni ifodalaydigan belgilar hali 
qabul qilinmagan. Ularga ham xuddi hayvonlar va oʻsimliklarga 
beriladigan tur va turkum nomi beriladi, xalq ifodalari, har xil 
qisqartmalardan foydalaniladi, kasallanuvchi organizmning turkum 
nomi bilan atalib, yoniga raqam qoʻyiladi yoki V. morfologik, kimyoviy 
xossalari va reproduktiv xususiyatlariga binoan urug va oilalarga 
birlashtiriladi. V. urugʻining lotincha nomiga virus soʻzi (mas., 
Enterovirus), oilasi nomiga viridae soʻzi (mas., Poxviridae) qoʻshilib 
yoziladi. 
V. organizmga har xil yoʻllar bilan kiradi, mas., V. oʻsimlik 
hujayralariga chetdan faqat ular shikastlanganida kirishi mumkin. 
Gripp V. va b.da hujayra qobigʻini buzish xususiyatiga ega boʻlgan 
fermentlari bor. V. organizmga kirgach, infeksiyanint latent yoki 
yashirin davri boshlanadi. Koʻpgina V. hujayralarda toʻplanib, hujayra 
ichida oʻziga xos tarkibiy qismlar hosil qiladi (qarang Virusli 

---

granullyoz). V. bilan zararlangan oʻsimliklar, odatda, butun hayoti 
davomida infeksiya oʻchogʻi boʻlib qoladi. V. ekologik, biologikva b. 
omillar taʼsirida vujudga keladigan kuchli oʻzgaruvchanlikka ega. V. 
tabiatda keng tarqalgan boʻlib, ular juda koʻp xoʻjayinga ega. Asosan, 
soʻruvchi hasharotlar, kanalar va nematodalar bilan tarqaladi. Baʼzi 
V. urugʻlar orqali tarqaladi va deyarli barcha V. kasal oʻsimlik jinssiz 
koʻpaytirilganda avlodga oʻtadi. V.ning patologik taʼsiri xilma-xil 
boʻlib, asosan, ularning koʻpayishidan xoʻjayin organizmida yuz 
beradigan oqsil va nuklein almashinuvining buzilishi bilan belgilanadi 
(qarang Virusli kasalliklar). V.ni virusologiya fani oʻrganadi. 
 
 
 
Viruslar bilan prokariot hujayralar orasidagi materialning 
ko’chirilishini, tabiiy sharoitda bakteriyalarda o’tadigan 
rekombinasiya mexanizmlarini o’rganish, plazmidalar va mo’tadil 
faglarning hujayradagi hayotini tushunish genlar ustida turli 
manipulyasillar o’tkazish imkonini beradi. Olimlar qo’lida DNK ning 
kerakli bir qismini bakteriya hujayrasiga ko’chirib o’tkazilaigan 
sistema-plazmidalar bor. Bunday transmissiv ko’chirib o’tkazuvchi