Buxoro – 2022 O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

8- ma’ruza.RDB parmalash dastgohlarini o’lchamga sozlash.Ishlab chiqarish texnologik jarayonlarini rasmiylashtiruvchi hujjatlar

Reja:

1. 
   Detallardagi teshik tsilindrik, pogonali, konussimon va fason ishlov berish.
   
2. 
   Parmalash dastgohlarida teshik ochish uchun kesuvchi asboblar.
   
3. 
   Parmaning kesuvchi qirrasida qirindini maydalash holati
   

Detallardagi teshik tsilindrik, pogonali, konussimon va fason bo’lishi mumkin.Teshiklar bir tomondan yoki ikki tomondan ochiq bo’ladi.
Teshik yuzalarining aniqligiga erishish tashqi yuzalarga qaraganda qiyinroq, shuning uchun o’lchami 5 va 6 kvalitet aniqligiga teng bo’lgan teshiklarning dopuski shu o’lchamdagi tashqi yuzalarnikidan katta.Teshiklarga tig’li asboblar-parm, zenker, keskich va sidnrg’ichlar bilan ishlov beriladi. Abraziv asboblar bilan jilvirlanadi, xonlanadi, supperfinishlanadi,abraziv kukuni bilan esa pritirlanadi.Qirindi chiqarmasdan teshiklar proshivka va shariklar bilan kalibrlanadi.
Teshiklarga tig’li asboblar bilan ishlov berish.

Yaxlit metalda 10-11 kvalitet aniqligi va R 160-80 sinf tozaligidagi teshik hosil qilish uchun u parmalanadi.

Keyingi ishlov berish tartibi teshikning aniqligiga va sirtning g’adir-budirligiga bog’lik bo’lib,zenkerlanadi, razvertkalanadi, keskich bilan kesib kengaytiriladi va sidiriladi.
Parmalash dastgohlarida teshik ochish uchun kesuvchi asbob aylanadi va o’q yo’nalishida harakat qiladi,tokarlik dastgohida ishlov berganda esa detal aylanadi. Parmalash jarayonida kesuvchi asbob aylansa u to’g’ri yo’nalishidan qochadi, uni kamaytirish uchun esa maxsus moslama yo’naltiruvchi vtulkalar ishlatiladi
( 14 rasm )
Diametri 30 mm dan oshiq bo’lgan teshiklar ikkita:birinchi- kichik, ikkinchisi esa talab qilingan o’lchamga teng bo’lgan diametrli parma bilan ishlov beriladi. Aniqligi 8 kvalitetga teng bo’lgan diametri 30 mm dan katta teshiklar avval parma, keyin zenker va razvertka bilan ishlanadi.Agar teshikning diametri 30 mm dan kichik bulsa, u xolda parmalangandan keyin u fakat razvertkalanadi. Diametri 20 mm dan katta bo’lgan, aniqligi 6 kvalitet va sirt tozaligi R 20-5 bo’lgan teshiklar parmalangandan keyin zenker, xomaki razvertka va toza razvertka bilan ishlanadi.(14- rasmda ko’rsatilgan).

4. 
   

14 - rasm. Yaxlit materialda teshikka ishlov berish.

a) 10 kvalitet aniqlikdagi teshikni parmalash.b) 6 kvalitet aniklikdagi teshikka ishlov berish. 1.Parmalash; 2.3enkerlash;3.xomaki razvertkalash; 4. toza razvyortkalash.

Parmalar – me’yoridagi chuqur parmalash uchun ishlatiladigan va maxsus parmalarga bo’linadi. Me’yoridagi parmalarga spiral, pat va markazlovchi parmalar kiradi.
Chuqur parmalash uchun maxsus konstruqtsiyali parmalar qo’llaniladi. Bunday parmalarning biri 15- rasmda tasvirlangan. Parma, uzunligi 1,5-2 m bo’lgan 2 shtangadan iborat bo’lib, unda qirindini chiqarib tashlash uchun zarur bo’lgan ikkita bo’ylama ariqcha 3 va yana ikkita, qirindini yuvib chiqarib ketish uchun katta bosim ostida sovitish suyuqligi yuboriladigan quvurchalarni joylashtirish uchun xizmat kiladigan, bo’ylama arikchalar 4 ham ko’zda tutilgan. Shtanganing oxiriga pona 6 va vint 5 bilan tezkesar po’lat yoki qattik qotishmadan yasalgan maxsus kesuvchi plastinka I mahkamlanadi.
Parmaning kesuvchi qirrasida qirindini maydalash uchun ariqchalar qilinadi, bu ariqchalar maydalangan qirindini sovitish suyuqligi yordamida chiqarib ketishga ham yordam beradi
Chuqur teshiklarni pushka parma bilan parmalash osonroq.18-6 rasmda pushka parmasi ko’rsatilgan. Pushka parmalarining ko’ndalang kesish qirrasi bo’lmaydi, bu zsa kesish jarayonini osonlashtiradi, Parmaning uchi diametrning 1/4 qismiga markazdan siljitilgan, buning natyajasida kesilaetgan materialdan hosil bo’lgan konus parmaning tug’ri yo’nalishidan qochishiga yo’l qo’ymaydi. Pushka parma bilan ishlov berishdan oldin materialda spiral yoki pat parmasi bilan chuqurligi katta bo’lmagan teshik hosil qilinadi.
Pushka parmaning kamchiligi-uning ish unumdorligining kamligidir. Diametri 80 dan 200 mm. gacha va chuqurligi 500 mm gacha bo’lgan teshiklarni xalqa parma bilan parmalaydilar, ular materialdan asosiy qirindini parmaning ichida hosil bo’ladigan tsilindrik detal shaklida kesib oladi. Bunday parmalashdan keyin hosil bo’lgan tsilindrik material kichik detallar tayerlash uchun ishlatiladi. Xalka parmalar bir necha komplekt kesuvchi pichoqlari bilan sotiladi.
Shtamplangan yoki quyma teshiklarga avval xomaki, keyin esa toza zenker, razvertka yoki sidirg’ich bilan ishlov beriladi. Diametri 25 mm dan katta bo’lgan teshiklar uchun faqat yuqorisida emas, balki pastida ham yo’naltiruvchilari bo’lgan zenkerlar ishlatiladi,bu esa teshik yo’nalishining aniqligini oshirishga yordam beradi. Daametri 30 mm dan oshiqts bo’lgan zenkerlar kesuvchi pichog’i olinadigan qilib tayyorlanadi. Bu esa pichoqlarni bir necha bor charxlashga imkon yaratadi va ularning ish muddatini oshiradi.
Bir o’qda joylashgan diametri 30 mm dan yuqori bo’lgan bir necha teshiklarga kichik va katta seriyalab ishlab chiqarishda o’rnatiladigan zenkeri bo’lgan opravkalar bilan ishlov beriladi. Teshiklarga faska chiqarsh uchun zenkovkalar qo’llaniladi (1b-rasm).
Tsilindrik chuqurchalar va bolt kallaklari uchun torets yuzalar parmalash dastgohlarida tsekovkalar bilan bajariladi (16-b rasm). Katta seriyalab va ommaviy ishlab chiqarishda aralash zenkerlar keng qo’llaniladi.Ular yaxlit yoki o’rnatiladigan pichog’li bo’lishi mumkin va bir vaqtning o’zida teshik, tekislik (torets) va faskalarga ishlov berishga imkon beradi. Teshiklarni yo’nish (rastochka) (diametri 35 dan 260 mm gacha)

16- rasm a)zenkovka b)tsekovka.

uchun qora, ikki yoki to’rt keskichli bloklar ishlatiladi. (17.rasm). Bunday bloklardagi har juft pichoqlar teshik diametridan 15 mm gacha katlam kesib oladi.

Diametri 120 mm va undan ortiq bo’lgan teshiklarni o’rnatiladigan pichog’i bo’lgan kallaklar bilan ishlash mumkin.Teshiklarni toza yo’nish uchun ikki keskichli bloklar ishlatiladi.
Razvertkalar qo’l bilan ishlaydigan va mashina uchun bo’lishi mumkin, yaxlit va pichog’i siljiydigan qilib tayyorlanadi.
Qo’l razvertkalari katta tishli va uzun konus qismiga ega qilib tayyorlanadi. Mashina uchun yaxlit razvertkalar diametri 30 mm bo’lgan teshiklar uchun ishlatiladi. Pichog’i siljiydigan razvertkalar diametri 25 mm dan 100 mm gacha bo’lgan teshiklarga ishlov berishda ishlatiladi.
O’zi markazlovchi razvertkalar, ba’zan, ular "suzuvchi"razvertkalar ham deyiladi, dastaga erkin o’rnatilgan plastinkadan iborat bo’lib, juda yupqa qirindi qatlamini kesib tashlash uchun ishlatiladi.
Teshikning o’zi yo’naltirganligi uchun bunday razvertkalar teshik o’qining egriligi va o’rnining xatoligini tuzatmaydi, lekin yuza tozaligini va o’lcham aniqligini ta’minlaydi.
Bunday razvertkalarni diametri 25 mm dan 500 mm gacha bo’lgan teshiklar uchun ishlatish mumkin.
Katta seriyalab va ommaviy ishlab chiqarishda omixta (kombinirovanno’e) asboblar: parma - zenker, parma razvertka, eki parma-zenker-razvertka kabilar keng qo’llaniladi (18 rasm)
T_o= , t_o=
bu erda I_u - ishlov beraladigan teshikning uzunligi,mm;
1_KK~ asbobning kesib kirish uzunligi,mm;
1_r - asbobning materialdan chikish uzunligi, mm, Asbobning kesib kirish uzunligi kuyidagi formula bilan aniklanadi:
l_k.k= mm;,

bu erda D - parmaning diametri, mm; - parmaning plandagi bosh burchagi, grad.

Kesib kirish uzunligi 1_kk parmalab kattartirishda, zenkerlashda va razvertkalashda kuyidagicha aniklanadi.
Yaroqsiz maxsulotni chikarishning oldini olishning eng yaxshi usuli nazoratlash bulib, u maxsulot sifatini xam yaxshilaydi. Texnik – tashkiliy nazoratni quyidagicha sinflashtirish mumkin: 1) vazifasiga kura – chizikli ulchamlarni nazoratlash, shakllarni, yuza gadir – budurligini, detalning kimeviy va fiziko – mexanik xossalarini, yig`ilmadagi detallarning yig`ilishi sifatini va uzaro joylashuvini (talab kilingan zazorning saklanishi, tigiznikning etarligi va x.k.), maxsulotning funktsional parametrlarni va b; 2) ulchanaetgan maxsulotning soni buyicha – butunlay barchasini nazoratlash va tanlab olish yuli bilan nazoratlash; 3) nazoratlanish operatsiyalar soni bilan – xar operatsiyadagi nazorat va oxirgi nazorat; 4) avtomatlashtirilganlik darajasiga karab kulda, mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilganlarga; 5) texnologik jarayonga ta’sir kilish tavsifiga kura aktiv va passiv nazoratlashlar; 6) ulchash usuliga karab – tuppadan – tugri (pryamoy), nisbiy va kombinatsiyalashganlardir.
Mashinasozlikning anchagina progresslashib ketishiga karamasdan sanoatda maxsulotni nazorati anchagina kul mehnati sarflanib bajarilmokda. Shuning uchun nazoratni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish mashinasozlik oldida turgan muxim masalalardan biri bulib turipti. Sanoantda nazoratni avtomatlashtirish unumdorlikni va chikazilaetgan maxsulotning sifatini yaxshilaydi, brak paydo bulishini oldi olinadi, nazoratlovchi apparatlarning saklanishi xarakatlarini kamaytiradi, dastgox imkoniyatdan kengrok foydalanish va avtomatik tizimdan yukori darajada unumli foydalaniladi.
Progressiv nazoratlar ichida ulchash va aktiv nazoratlashdir, unda ulchash va uning informatsiyasi ishlov borilaetgan vaktda olinadi. Bundan tashkari bunday nazoratlash okibatida texnologik jarayonga aktiv ravishda ta’sir utkazishga imkon tugdiradi, ulchash natijasida dastgox kushimcha rostlanib boriladi.
Sanoantda nazoratlashning avtomatlashtirish uchun, uziga mos keladigan qurilmalar talab kilinadi. Avtomatik nazoratlash avtomatik qurilmalari bilan birgalikda shuni tushuniladiki detalning barcha parametrlarini xaraktni inson aralashmasdan uzi barilishini, ishlov berish jarayonidagi ulchash ishlarni bajarilishini, nominal ulchamdan chetga chikish kiymatiga karab detallarni ajratishni (sortirovkalashni) va texnologik jixozlarni bir me’erda ishlashini ta’minlaydi.
Detalga ishlov berilganga kadar nazoratlovchi qurilmani ximoyalovchi – blokirlovchi qurilma deyiladi (11.1- rasm, a)).
Bu qurilma ishlov berishga kelaetgan detal 2 larni nazoratlaydi, bu esa kesuvchi asbobni eki dastgox 5 mexanizmlarni bexosdan sinishidan saklaydi. Mexanizm 3 erdamida kaysiki preobrazovatel 1 – ni boshkarib turadi, bunday ruxsat beradi va yaroksiz xomashyo 7 – ni utkazmaydi («Q» - brak) eki (brak «-») dastgoxni tuxtatadi. Bu turdagi qurilmalarni ayrim paytlarda ulchash zaslonkasi xam deyiladi.

11.1 - rasm.
Aktiv nazorat qurilmasi a) ximoya blokirlovchi; b) – ishlov berish jarayonida; v) – ishlov berilgandan sung; g) - uzi rostlanuvchan. Ishlov berish jarayonida avtomatik nazoratlash qurilmasi (11.1 - rasm b) uchkontakli taka 5 – da urnatilgan preobrezovatel 4 detal 6 ulchamlarini ishlov berish jarayonida uzgarishni avtomatik nazoratlaydi. Kuyimning kamayishi davomida preobrazovatel 4 kuchaytirgich 1 orkali dastgox 7 -ning ish bajaruvchiqurilmasiga ishlov berish tizimi uzgargani xakida, buyruk beradi, ya’ni boshlangich (chernovoy) jilvirlashdan toza jilvirlashga utishni, undan chung esa pardozlashga utishni.
Detal ulchamlari kerakli mikdorga etgach dastgox avtomatik ravishda tuxtatiladi. Detal 6 ulchamlari xakidagi ma’lumotni, ishov berish jarayonida, asbob 2 kursatmalsiga karab signal lampalari 3 enishi aniklaydi.
Ishlov berilgandan sung avtomatik nazoratlash (11.1-rasm v) preobrazovatel 1 erdamida xar bir ishlov berilgan xar bir detalni ulchamlarini nazoratlaydi va nazorat natijalariga kura kayta rostlash mexanizmiga ta’sir kursatadi eki dastgoxni tuxtatadi agar yaroksiz detal 3 (brak «-») eki 4 (brak «Q») aniklansa.
Yarokli detallarga 2, masalan, yig`ishga yuboriladi. Bunday qurilmalarni kayta rostlovchi (podkaladchik) deyiladi.
Passiv nazoratda ishlov berilgandan sung amalga oshiriladi, unda yarokli eki yaroksiz xollar, ayrim paytda yarokli detallarni guruxlarga (bulish) ajratish uchun kullaniladi.
Nazoratlovchi – ajratuvchi avtomatlarni mashinasozlikda, avtomatik nazoratlashda va detallarni ulchamiga, shakliga eki massasiga karab ajratishga kullaniladi.
11.2 - rasmda nazoratlovchi – ajratuvchi avtomatning blok – sxemasi kursatilgan. Uning asosiy mexanizmlari bulib yuklovchi (zagruzochno’y), tashuvchi (transportno’e), ulchovchi va ajratuvchi (sortirovochno’e) qurilmalari xisoblanadi. Ayrim xollarda avtomatlar eslab koluvchi qurilmalar bilan ta’minlanadi.

11.2 - rasm.

1 – buyum; 2 – yuklovchi organ; 3 – trasnportlovchi organ; 4 – sozlovchi organ; 5 – œlchovchi organ; 6 – bajaruvchi organ; 7 – buyum; 8 – datchik; 9 – impulsni xotiraga sašlovchi; 10 – xisoblashni kuchaytiruvchi organ.
Avtomatlarning yuklovchi (zagruzochno’e) qurilmalari texnologik jixozlardagi yuklovchilardan fark kilmaydi. Ularning asosiy vazifasi ishchi zonaga yuborishda detall ma’lum yunalishda uzatishdan iborat. Tashish (transportlash) qurilmasining vazifasi detalni ulchash pozitsiyasiga etkazib berishdan iborat.
Aktiv nazorat (11.3-rasm) va passiv nazoart (11.3-rasm, a) avtomatlarning strukturali sxemasida uzining vazifasiga karab bir xildagi elementlari va qurilmalaridant tashkil topgan. Bu esa uz navbatida ularni unifikatsiyalashtirishni, ya’ni eng kupli ishonchlili va unumdorp bulishini ta’minlaydi, va avtomatik ishlab chikarishni tashkil kilishga erdam beradi.

11.3 - rasm.

Parchin mix turidagi maxsulotlarini passiv nazoratlashda nazorat – ajratuvchi (sortirovkalovchi) avtomat sxemasi uz ichiga quyidagilarni oladi: ulchash pozitsiyasiga maxsulotni etkazib beruvchi tuyintirgich (pitatel), magazin 2, ulchov qurilmasi 3, u asosan parchin mixlaring diametrini ulchaydi, ulchov vosita 5 parchin mixning uzunligini ulchaydi va ajratuvchi qurilma 5 kaysiki maxsulotni ikki guruxga ajratadi.

11.4 – rasm.
Detallarni avtomatik ravishda nazoratlovchi qurilmani, odatda, dastgox yakiniga joylashtiriladi. Ular nazoratlash operatsiyasini bajarishi bilan bir katorda boshka muxim operatsiyalarni xam bajaradi. Operatsiyadag sung nazoratlashlarni bajarishni olib borish sharoitida, u qurilmaga sovutuvchi suyuklik ta’siri, tebranishlar, dastgoxning elastik va temperaturaviy deformatsiyalari ta’siri buladi.