Buxglteriya hisobi va audit

 
4. Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi 
Milliy  boylik  insoniyat  jamiyati  taraqqiyoti  davomida  ajdodlar 
tomonidan yaratilgan va avlodlar tomonidan jamg’arilgan moddiy, nomoddiy 
va intellektual hamda tabiiy boyliklardan iboratdir. 
Milliy  boylikni  shartli  ravishda  quyidagi  uchta  yirik  tarkibiy  qismlarga  ajratish 
mumkin: 
1. Moddiy-buyumlashgan boylik. 
2. Nomoddiy boylik. 
3. Tabiiy boylik. 
Moddiy-buyumlashgan  boylik  oxir-oqibatda  ishlab  chiqarishning,  unumli 
mehnatning  natijasi  hisoblanadi.  U  ishlab  chiqarish  yaratilganda  mahsulotlarning 
joriy  iste’mol  qilishdan  ortiqcha  qismini  jamg’arish  oqibatida  vujudga  keladi  va 
o’sib boradi. 
Ammo  moddiy-buyumlashgan  boylikni  qator  yillardagi  yillik  yalpi 
mahsulotlar  yig’indisi  sifatida  tasavvur  qilish  noto’g’ri  bo’lar  edi.  CHunki  bu 
boylikning  bir  qismi  har  yili  ishdan  chiqarib,  qaytadan  yangilanib  turadi  (ishlab 
chiqarish  vositalari,  iste’mol  buyumlari).  SHu  sababli  ishlab  chiqarish 
vositalarining  o’rnini  qoplash  bilan  bir  vaqtda  yalpi  mahsulotning  faqat  bir  qismi 
moddiy-buyumlashgan  boylik  sifatida  jamg’arilib  boriladi.  Demak,  qoplash  fondi 
va  moddiy  buyumlashgan  boylikning  o’sishi  yalpi  milliy  mahsulot  hisobiga 
amalga oshiriladi. 
Milliy  boylikning  inson  mehnati  bilan  yaratilgan  moddiy  qismi  qiymat 
shakliga ega bo’lib, tarkibiy tuzilishi bo’yicha qo’yidagilarni o’z ichiga oladi: 
- ishlab chiqarish xususiyatidagi asosiy kapital (fondlar); 
- noishlab chiqarish xususiyatidagi asosiy kapital (fondlar); 
- aylanma kapital (fondlar); 
- tugallanmagan ishlab chiqarishning moddiy-buyumlashgan qismi; 
- moddiy zahiralar va ehtiyojlar;  
- aholining uy, tomorqa va yordamchi xo’jaligida jamg’arilgan mol-mulk.  
Moddiy-buyumlashgan 
boylik 
o’sishining  asosiy  omillari  sifatida 
quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: 
–  mehnat unumdorligining o’sishi; 
–  ishlab chiqarish samaradorligining ortishi; 
–  milliy daromadda jamg’arish normasining ortishi. 
Moddiy-buyumlashgan  boylik  ishlab  chiqarishning  natijasi  va  shart-sharoiti 
hisoblanadi. Buning ma’nosi shuki, bir tomondan mahsulotdan milliy boylik tomon 
harakatda  boylikning  iste’mol  qilingan  qismining  qoplanishi  va  uning  ko’payishi 
ro’y  beradi.  Boshqa  tomondan  milliy  boylik  ishlab  chiqarishning  moddiy  shart-
sharoiti,  uning  moddiy-texnikaviy  asosi  hisoblanadi.  Bunda  ishlab  chiqarishning 
o’sish sur’ati va miqyosi milliy boylikdan foydalanish xususiyatiga bog’liq bo’ladi. 

---

 
163 
Milliy  boylikning  boshqa  qismi  tabiiy  boyliklar  ishlab  chiqarishning  omili 
bo’lib  ishtirok  etadi,  uning  shart-sharoitini  va  inson  faoliyatining  tashqi  muhitini 
tashkil qiladi. Tabiiy boylikning asosi tabiat mahsuli bo’lib, uning vujudga kelishi 
tabiat  qonunlari  asosida  ro’y  bersada,  ulardan  foydalanish  jamiyat  rivojiga  ham 
bog’liq bo’ladi. Foydali qazilma boyliklar, o’rmonlar, suv va yer resurslari tabiatan 
mavjud bo’lsada, ishlab chiqarishda faol qatnashadi. 
Tabiat  in’omlari  o’zlarining  dastlabki  ko’rinishida  tabiiy  boylik  bo’lib,  shu 
holatida inson faoliyatining natijasi hisoblangan ijtimoiy boylik tarkibiga kirmaydi. 
Buning  ma’nosi  shuki,  tabiiy  boyliklar  jamiyat  uchun  faqatgina  potentsial  boylik 
hisoblanadi. Ular inson mehnatining ta’siri oqibatida real boylikka aylanadi. 
Milliy boylik nafaqat moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratiladi. Uning bir 
qismi  nomoddiy  ishlab  chiqarish  sohalarida  vujudga  keltiriladi  va  jamiyatning 
nomoddiy  boyligi  hisoblanadi.  Nomoddiy  sohalarda  ashyoviy-buyum  shakl  bilan 
bog’liq  bo’lmagan  alohida  turdagi  iste’mol  qiymatlar  hosil  qilinadi.  Ular  ham 
moddiy  ishlab  chiqarish  sohalarining  faoliyat  qilishi  va  rivojlanishi  uchun, 
shuningdek  bevosita  aholining  turmush  darajasini  ta’minlash  va  oshirib  borish 
uchun zarur bo’ladi. Bunday boyliklarga ta’lim, sog’likni saqlash, fan, madaniyat, 
san’at,  sport  sohalarida  vujudga  keltiriladigan  nomoddiy  qimmatliklar  kiradi. 
Uning  tarkibida  tarixiy  yodgorliklar,  arxitektura  obidalari,  noyob  adabiyot  va 
san’at asarlari alohida o’rin tutadi. 
Jamiyatning  nomoddiy  boyliklarida  madaniyat  va  san’atning  rivojlanish 
darajasi,  jamiyat  a’zolarining  to’plagan  ilmiy  bilimlari  va  intellektual  darajasi, 
ishlovchilarning ixtisosligi va malakaviy bilim darajasi, sog’liqni saqlash, ta’lim va 
sportning rivojlanish darajasi o’z ifodasini topadi. 
SHunday  qilib,  milliy  boylik  moddiy  buyumlashgan  va  tabiiy  boyliklardan 
ancha  keng  tushuncha  bo’lib,  o’z  tarkibiga  jamiyatning  nomoddiy  tavsifdagi 
qimmatliklarini ham oladi.