Buxgalteriya xisobi, iqtisodiy tahlil va audit

Korxonaning moliyaviy holati tahlili

Korxonalarning ichki va tashki omillar ta’siri ostida shakllangan moliyaviy holati, ularning istiqbolini aniqlash bilan birga, bu korxona bilan aloqada bo’lgan boshqa tashkilotlar va korxonalarning moliyaviy holatiga ta’sir ko’rsatadi. Umuman korxonalarning ishlab chiqarish, xo’jalik faoliyatini, jumladan ularning moliyaviy holati tahlili asosini bir butun kompleks iqtisodiy fanlar: iqtisodiy nazariya, makro va mikro iqtisodiyot, menejment va marketing, statistika, buxgalteriya hisobi, audit, moliya, kredit, pul muomalasi va boshqalar tashkil etadi. Demak, tahlilchi mutaxassis-auditorlar keng iqtisodiy ilmga ega bo’lishlari lozim. Iqtisodiy adabiyotda, ma’lumki, “Moliyaviy tahlil” atamasidan foydalaniladi. “Moliyaviy tahlil” iqtisodiy tahlilning bir shakli xisoblanadi, ikkinchi shakli - bu “boshqaruv tahlili”. Demak, mazmunan “Moliyaviy tahlil” va “Korxonalarning moliyaviy holati tahlili” - bu xar xil mazmunga ega bo’lgan iboralar. Korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilish, ya’ni moliyaviy tahlil — keng ko’rsatkichlar yordamida, kompleks usullaridan foydalanib korxonalarning moliyaviy resurslari borligini, holatini, joylashganligi va ulardan foydalanish darajasini ifodalashdir. Moliyaviy tahlil ko’p qirrali murakkab jarayon bo’lib, u tashkil qilinishi, buning uchun esa bir qator talablarga asoslanishi kerak. Bu talablar quyidagilardan iborat: - mutlaq va nisbiy ko’rsatkichlar o’rtasidagi aloqalarni borligini bilish; - moliyaviy tahlil mobaynida mutlaq va nisbiy ko’rsatkichlardan birgalikda foydalanish; - moliyaviy tahlil mantiqiy ravishda amalga oshirilib, u induktiv usulga — alohida xodisalardan umumiy xodisalarga o’tish, moliyaviy holatning bir shakl ko’rinishidan umumiy ko’rinishga o’tish va deduktiv usulga — umumiy xodisalardan alohida xodisalarga o’tishga asoslanib tahlil qilish; - hamma foydalanilayotgan ko’rsatkichlar bir xil, asoslangan usulda aniqlanishi lozim; - moliyaviy holatni tahlil qilishda tahlil qilinayotgan korxona

ko’rsatkichlarini boshqa korxonalar, o’rtacha tarmoq ko’rsatkichlari va ilg’or korxonalar ko’rsatkichlari bilan taqqoslash; - moliyaviy tahlilning har tomonlama bo’lishligi va korxonalarning umumiy moliyaviy holatiga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil etish; - moliyaviy tahlilni samarali o’tkazish uchun kerakli ma’lumotlarni oldindan tayyorlash va bu borada asosiy tasdiqlangan moliyaviy manbalar bilan cheklanmasdan birlamchi buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalanish; - moliyaviy tahlil ob’ektiv ravishda tashkil qilinib, u korxonalarning moliyaviy holati real darajasini ifodalashi lozim; - moliyaviy tahlil o’z vaqtida o’tkazilib, tahlil yakunlariga asoslanib, moliyaviy holatni yaxshilash choralarini o’z vaqtida amalga oshirishga imkon berish; - moliyaviy tahlil kompleks ravishda o’tkazilib, unda moliyaviy holatning hamma shakl va yo’nalishlari ifodalanishi lozim; - moliyaviy tahlil o’z vaqtida va xaqqoniy bo’lib, u moliyaviy holatni ko’tarishga bag’ishlangan tadbirlarni ishlab chiqib, ularni amalga oshirishga imkon berishi; - moliyaviy holatni tahlil qilish shunday vaqtda o’tkazilishi lozimki, tahlil yakunlari qo’yilgan maqsadni amalga oshirib, korxona boshqaruvini takomillashtirishga imkoniyat tug’dirishi lozim; - moliyaviy tahlil barcha yig’ilgan va umumlashtirilgan ma’lumotlarga asoslanib, kerakli ko’rsatkichlardan foydalanib, bu ko’rsatkichlarning asosliligi to’g’ri usullarda aniqlanishi lozim, Ko’rinib turibdiki, moliyaviy tahlil ko’p qirrali murakkab va muhim bo’lganligi sababli u bir qancha talablarga asoslangan bo’lishi lozim. Yuqorida ko’rilgan talablarga asoslanib, moliyaviy tahlil korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilishda, quyidagi vazifalarni bajarishga yo’naltirilishi kerak: 
ATB “Agrobank” bankining istiqboldagi rivojlanish yo`nalishlarini
o’rganish.
Moliyaviy sektorni izchil isloh qilish davomida qator chora-tadbirlar amalga oshirildi va natijada ilg‘or bank biznesini yuritish hamda ushbu sektorda raqobat muhitini kuchaytirish uchun zarur huquqiy shart-sharoitlar yaratildi.
Xususan, xalqaro standartlarga muvofiq keladigan va moliyaviy sohaga xorijiy investitsiyalar kiritish uchun jozibador huquqiy muhitni yaratadigan O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi, “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi, “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi hamda “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi yangilangan qonunlari qabul qilindi.
Shu bilan birga, bank sohasidagi hozirgi holat tahlili bank sektorida davlatning yuqori darajadagi aralashuvi, davlat ishtirokidagi banklarda menejment va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatining yetarli emasligi, iqtisodiyotda moliyaviy vositachilikning past darajasi kabi bank sektorini iqtisodiy yangilanishlar va jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda rivojlantirishga to‘sqinlik qilayotgan qator tizimli muammolar mavjudligini ko‘rsatmoqda.
Moliyaviy xizmatlarning ommabopligini oshirish, banklarning hududlarga kirib borishini kengaytirish va barcha aholi punktlarida bir xil turdagi xizmatlar ko‘rsatilishini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha choralar ko‘rilishi lozim.
Bank tizimiga zamonaviy servis yechimlari asosida axborot texnologiyalarini, moliyaviy texnologiyalarni keng joriy etish, axborot xavfsizligini lozim darajada ta’minlash, shuningdek, moliyaviy xizmatlar ko‘rsatishda inson omili ta’sirini kamaytirish bo‘yicha tezkor chora-tadbirlar ko‘rish talab etilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 2-martdagi PF-5953-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturida belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda, shuningdek, xususiy sektor rivojlanishini rag‘batlantirish, banklarning investitsiyaviy jozibadorligini, bank xizmatlari ommabopligi va sifatini oshirish uchun bank sektorini tubdan transformatsiya qilish maqsadida:
1. Quyidagilar O‘zbekiston Respublikasida bank sektorini isloh qilishning asosiy yo‘nalishlari etib belgilansin:
moliya bozorida teng raqobat sharoitlarini yaratish, kreditlashni faqat bozor shartlari asosida amalga oshirish, banklarning davlat resurslariga qaramligini pasaytirish, bank xizmati ko‘rsatishni modernizatsiya qilish, banklarning samarali infratuzilmasini yaratish va faoliyatini avtomatlashtirish, shuningdek, banklar faoliyatiga xos bo‘lmagan funksiyalarni bosqichma-bosqich bekor qilish orqali bank tizimining samaradorligini oshirish;
kredit portfeli va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatini yaxshilash, kreditlash hajmlarining mo‘tadil o‘sishiga amal qilish, muvozanatlashgan makroiqtisodiy siyosat yuritish, korporativ boshqaruvni takomillashtirish va xalqaro amaliy tajribaga ega bo‘lgan menejerlarni jalb qilish, moliyaviy tavakkalchiliklarni baholash uchun texnologik yechimlarni tatbiq etish orqali bank tizimining moliyaviy barqarorligini ta’minlash;
davlat ulushi mavjud tijorat banklarini kompleks transformatsiya qilish, bank ishining zamonaviy standartlarini, axborot texnologiyalari va dasturiy mahsulotlarni joriy etish, banklardagi davlat aksiyalari paketini zarur tajriba va bilimga ega bo‘lgan investorlarga tanlov asosida sotish, shuningdek, davlat ulushi mavjud tijorat banklari va korxonalarni bir vaqtning o‘zida isloh qilish orqali bank sektorida davlatning ulushini kamaytirish;
yetarli darajada xizmat ko‘rsatilmayotgan va zaif qatlamlarda davlat ishtirokini kuchaytirish va manzilli chora-tadbirlarni amalga oshirish, aholi va kichik biznes uchun masofaviy xizmatlarni keng joriy qilish, kamxarj xizmat ko‘rsatish nuqtalari tarmog‘ini rivojlantirish, shuningdek, respublika yagona moliya tizimining o‘zaro to‘ldiruvchi qismi sifatida nobank kredit tashkilotlarining shakllanishi va rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish orqali moliyaviy xizmatlar ommabopligini va sifatini oshirish.
Xulosa.
Tanishuv amaliyoti bo’yicha shuni xulоsа qilish mumkinki, давлатнинг мухим вазифаларидан бирини Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармаси амалга оширади. Ахолининг қариганда, мехнат лаёқатини қисман ёки бутунлай йўқотганда ва Боқувчисини йўқотганда уларни илгари олган даромадини қисман қоплаш ва қашшоқликни олдини олиш мақсадида пенсия жамғармалари уларни маблағ билан таъминлаш орқали ўз мажбуриятларини амалга оширади. Суғурта бадалларини тўлаган шахсларга жамғарма томонидан кафолатланган пенсия ёки нафақа тарзида қайта тақсимланади.
Ушбу жараённи тўғри ташкил этиш, яъни даромадлар билан харажатларни мувофиқлигини таъминлаш бошқарувни тўғри ташкил этиш Пенсия жамғармасининг узоқ ва самарали фаолият олиб бориш барқарорлигини таъминлайди. Бунинг учун доимий норматив – ҳуқуқий хужжатлар устида ишлаш ва замонавий усулларни тадбиқ этиш керак бўлади. Шу ўринда қуйидаги таклифларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ хисоблайман.

• 
  Иқтисодий саводхонлик дарслари сонини ошириш;
  
• 
  Устоз-шогирд анъаналаридан фойдаланган ҳолда иш ташкил этиш;
  
• 
  Ходимларга қулай иш шароитини яратиш;
  
• 
  Кўпроқ қайта текширувлар ўтказилиши ва тайинланган пенсия ва нафақаларини ўзлари ички текширувлар қилиб йўл қўйилган ҳато ва камчиликларни бартараф этиб борилиши керак. Шунда келажакда молиявий назорат ўтказилганда ортиқча тўловлар кам аниқланади ва давлатнинг маблағларини ўринсиз сарифланишини олди олинади;
  
• 
  Вафот этган фуқароларнинг ФХДЁ бўлимларидан кундалик тарзда солиштириб борилиши ва ўз вақтида пенсия ишларини тўхтатиш керак;
  
• 
  Яхши ишлаган ва ходимлар ўртасида ўзини кўрсатган мутахассисларни моддий рағбатлантиришни йўлга қўйиш керак;
  
• 
  Қонун хужжатларига ўзларида учраётган муаммолар юзасидан таклифлар бериб боришни шакилантириш керак;
  
• 
  МДҲ мамлакатларидан келадиган ва уларга юбориладиган сўровномаларни улар билан ҳамкорликни мустаҳкамлаб электрон тарзига ўтиш. Шу асосида вақт ва почта хизматлари харажатларидан мустасно бўлиш керак;
  
• 
  Манзил-колонияларда жазони ўтаётган, озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахсларга ун ва қолипли нон сотиб олиш учун компенсация пули тўлаш ёки тўланмаслик масаласини кўриб чиқиш ҳамда дастурга ун ва қолипли нон сотиб олиш учун компенсация пули тайинлаш ёки тайинламаслик бўйича тегишли ўзгартириш киритиш;
  
• 
  Ҳозирги кунда барча соҳада ахборот технологияларини жорий этиш бўйича жадал ишлар олиб борилаётганлиги инобатга олган ҳолда пенсия ва нафақа олувчиларга пенсия ёки нафақалар тўланаётганда тўлов рўйхатлари ўрнига электрон қурилма орқали пенсия ёки нафақа тўланганлигини унинг бармоқ изи билан тасдиқлаш тизимини жорий қилиш;
  
• 
  Пенсия дастурида Қонуннинг 28-моддасига кўра устамалар белгиланган тақдирда, пенсия ишини хисоблаш тугмаси босилса Дастурда автоматик тарзда “28-модда бўйича устама берилди, компенсацияга хуқуқи бўлса киритинг” деган мазмунда огохлантириш белгиси киритиш лозим. Шунда пенсия иши бўйича компенсация олиш хуқуқига эътибор қаратилади ва тайинлаш инспектори томонидан аризачининг хуқуқи кўриб чиқилади. Бу ўз-ўзидан пенсияни тўғри тайинланишига сабаб бўлиб, иш жараёнидаги хато-камчиликларни олди олинган бўлар эди;
  
• 
  Ходимларга кулайликлар яратиш ва уларнинг иш унумдорлигини ошириш мақсадида, бўлимлардаги эскирган компьютерларни, янги замон талабларига мос, ишлаш тезлиги ва маълумотлар алмашинуви юқори бўлган компьютерларга алиштириш, хусусан ҳозирда вилоят бўйича 35 та шундай компьютерларга эхтиёж мавжуд. Шунингдек келгусида бўлимлардаги эскирган компьютерларни босқичма-босқич замонавий, янги авлод компьютерларига алмаштириб бориш мақсадга мувофиқ;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2011 йил 7 апрелдаги 107-сон қарори билан тасдиқланган Низомнинг 7-банди “Ҳақ тўланадиган иш бажараётган ёки бошқа даромад манбаига эга бўлган шахсларга ёшга доир нафақа тайинланмаслик” ва 12-бандида“Ишлаётган ёки ҳаёт кечиришнинг бошқа манбаларига эга бўлган I гуруҳ ногиронларга ва II гуруҳ ногиронларга нафақа тайинланмаслик” чекловини қайта кўриб чиқиш;
  
• 
  Пенсия ва нафақа олувчиларнинг сони ортиб бораётганинини хисобга олиб, туман ва шахар бўлимлари штат бирликларини қайта кўриб чиқиш учун инспекторлар иш юкламасини мониторингдан ўтказиб пенсия ва нафақа олувчилар сонидан келиб чиқиб штат бирликларини ажратиш бўйича йўриқнома ишлаб чиқиш, бунда 3500 нафар пенсия ва нафақа олувчи 1 та штат ажратилиши белгиланиши мақсадга мувофиқ бўлади;
  
• 
  Жамғариб бориладиган ва хусусий пенсия фондларини ташкил этишнинг хуқуқий асосларини ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий қилиш;
  
• 
  Пенсия жамғармасининг бошқа даромадларини кўпайтириш учун инвестицион фаоллигини ошириш керак;
  
• 
  Жамғарманинг даромадларини кўпайтириш мақсадида ихтиёрий суғурта бадали тўловчи фуқароларга ҳар хил имтиёзлар ва бонус бериш тизимни йўлга қўйиш;
  
• 
  Пенсия жамғармаси маблағларини инвестицияга йўналтиришнинг молиявий механизларини ишлаб чиқиш ва унинг хуқуқий асосини яратиш;
  
• 
  Пенсия жамғармаси маблағларининг даромадлилигини ошириш орқали пенсия таъминоти тизимига суғурта бадали қамровини кенгайтириш ва ихтиёрий суғурта бадали тўловини рағбатлантириш механизмларини такомиллаштириш.
  

1 “Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенсия жамғармаси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 19.02.2010 й. №30-сонли Низоми