Buxgalteriya va kasbiy faoliyat asoslari

korxonalar  faoliyatida  sodir  bо‘lgan  xо‘jalik  operatsiyalarini 

hisobchilikning  turli  xil  texnik  vositalaridan  foydalanib о‘z  vaqtida,  tо‘g‘ri, 

izchillik  bilan  hisob  registrlarining  aniq  bir  tizimda  jamlash  vositasiga 

buxgalteriya hisobining shakli deb aytiladi.

 

Buxgalteriya  hisobi  nazariyasi  va  amaliyotida  hisob  yuritishning  kо‘p 

shakllari  mavjud.  Bularni  kо‘pchiligi  bir-biriga  o’xshaydi,  chunki,  ular  о‘zidan 

---

 

432 

avvalgi  shakllarning  ilg‘or  elementlarini  takomillashtirish  hisobiga  vujudga 

kelgan. 

Kо‘p  yillar  davomida  buxgalteriya  hisobining  “Fransiya  shakli”dan 

foydalanib kelingan. Bu shakl Matoye Dela Port tomonidan 1685 yilda yaratilgan. 

Uning xususiyati shundaki, umumiy jurnaldan kassa jurnali, sotilgan qiymatliklar 

jurnali, olingan veksellar jurnali, berilgan veksellar jurnali va har xil operatsiyalar 

jurnali kabi jurnallar ajratib chiqarilgan. 

Kapitalni  yiriklashuvi  va  markazlashuvi  korxonalar  faoliyatida  sodir 

bо‘ladigan  xо‘jalik  operatsiyalari  sonini  о‘sishiga  va  xо‘jalik  aloqalarini 

kengayishiga  olib  keldi,  bu  esa,  oqibat  natijada  takomillashgan  buxgalteriya 

hisobi  shakllaridan  foydalanish  zaruriyatini  keltirib  chiqaradi.  17-18  asrga  kelib 

Italiyada  F.Garatti  tomonidan  1688  yilda  buxgalteriya  hisobining  yangi  shakli 

yaratildi.  Bu  tarixda  buxgalteriya  hisobining  “Yangi  Italiya  shakli”  nomi  bilan 

ma’lum.  Bu  shakl  bosh  hisob  yozuvlarini  qayd  qilishning  daftar,  jurnal  va 

yordamchi  daftar  registrlardan  tashkil  topgan.  Hisob  yuritishning  yangi  italiyan 

shaklida  schyotlar  kollektiv  va  oddiy  schyotlarga  bо‘linadi  va  bosh  daftardan, 

sintetik  schyotlar  uchun,  yordamchi  daftarlardan  esa,  analitik  schyotlar  uchun 

foydalaniladi.  Hisob  registrlarini  bunday  tuzilishi  buxgalteriya  hisobining 

tezkorligini  ta’minlaydi.  Har  bir  operatsiya  xranologik  jurnalga  yozilgandan 

keyin, bosh  daftar schyotlarga  va  tegishli yordamchi  daftarlarga  kо‘chiriladi. Bu 

daftarlardagi yozuvlarga muvofiq har oyda sintetik va analitik schyotlar bо‘yicha 

aylanma  qaydnomalar  tuzilib,  bir-biriga  solishtirilib  tekshiriladi.  Sintetik 

schyotlar bо‘yicha oborot qaydnoma aylanma balansni o’zida mujassamlashtirgan 

bо‘lib, bu ma’lumotlar qoldiq balansini tuzish uchun manba bо‘lib xizmat qiladi. 

1797  yilda  E.Degronij  tomonidan,  Fransiyada  "Yangi  Italiya  shakli"ning  ancha 

soddalashtirilgan  rusumi  (varianti)  yaratildi.  U  tarixda  buxgalteriya  hisobining 

“Amerika  shakli  “  nomi  bilan  ma’lum.  Buxgalteriya  hisobining  "Amerika 

shakli"da  xronologik  va  sistematik  yozuvlar  “Bosh  jurnal”  deb  nomlangan 

registirda qо‘shib olib boriladi.  

---

 

433 

D.Rossi  tomonidan  1889  yilda  bosh  jurnalni  tuzish  yо‘li  bilan  oborot 

qaydnoma  olishni  ta’minlaydigan  buxgalteriya  hisobining  “shaxmat  shakli” 

asoslab  berildi.  XX-  asrning  boshlarida  Fransiyalik  buxgalter  J.B.Dyumarshe 

tomonidan buxgalteriya hisobining integral shakli yaratildi. 

Keyingi  yillarda  buxgalteriya  hisobi  shakllari,  ularni  standartlash  va 

unifikatsiyalash  asosida  birmuncha  qisqartirildi.  Korxonalarda  qо‘llaniladigan 

buxgalteriya hisobi shakllari bir-birlaridan quyidagi belgilariga kо‘ra farq qiladi. 

1.

 

Sintetik hisob registrlarining tuzilishi; 

2.

 

Sintetik va analitik hisob registrlarini о‘zaro aloqasi; 

3.

 

Buxgalteriya hisobi registrlarining tashqi kо‘rinishi; 

4.

 

Buxgalteriya  hisobi  registrlariga  xо‘jalik  operatsiyalarini  yozish 

tartibi va texnikasi. 

Hozirgi  paytda  buxgalteriya  hisobi  amaliyotida  hisob  yuritishning 

memorial-order,  jurnal-order  va  kompyuterlashtirilgan  qog‘ozsiz  shakllaridan 

keng qо‘llanilmoqda.