Buxgalteriya lit

Buxgalteriya  hisobi.  Har  bir  xo‘jalik  yurituvchi  subyekt  o‘z  faoliyatini  ro‘yxatdan 

o‘tgan, tasdiqlangan N izom asosida olib borish uchun javobgardir, o‘z navbatida, mulkning 

to‘liqligi, joylanishi va tashkil topishini o‘z nazoratiga oladi. Bu vazifaning bajarilishi mulk 

egasiga tegishli mablag‘lar holatini o‘rganish uchun asos yaratadi. 

Xo‘jalik  yurituvchi  subyektlar  faoliyatida  mablag‘larning  bir  turdan  ikkinchi  bir  turga 

o‘tishi,  ularga  bo‘lgan  ehtiyojning  qondirilishini  doimiy  nazorat  qilishni  talab  qiladi. 

Yuqoridagi vazifalarni bajarishda mulkdor shunday hisob tizimini talab qiladiki, u hisob turi, 

birinchidan, mablag‘lar harakati to‘g‘risida mulkdorga o‘z vaqtida yetarli ma’lumot beradi, 

---

2

 

ikkinchidan,  xo‘jalik  operatsiyalarining  muntazam  to‘g‘riligini  nazorat  qiladi,  uchinchidan, 

mahsulot  tannarxini  aniqlash  imkoniyati  yaratiladi.  Bu  hisob  turi  buxgalteriya  hisobi 

hisoblanadi. 

Buxgalteriya  hisobining  boshqa  hisob  turlaridan  farqi  shundaki,  bu  hisob  turini  tashkil 

qilish    bevosita  davlat  tomonidan  nazorat  qilinadi,  u  korxona  va  tashkilotlarda  uzluksiz  va 

faol qo‘llanadi. 

Buxgalteriya  hisobi  ko‘rsatkichlari  yordamida  korxona  mablag‘larining  holati 

o‘rganiladi,  kirim-chiqim  hujjatlar  asosida  olib  boriladi.  Korxona  mablag‘larining  xarajati 

buxgalteriya hisobi schotlarida ikki yoqlama yozuv bilan olib boriladi. 

Jamiyat  taraqqiyotida  ishlab  chiqarish  va  savdosotiqning  rivojlanishi  taraqqiyot  omili 

hisoblanib, uning rivojlanishi bilan hisobga olish, hisobni yurgizish uchun talab yuzaga kela  

boshlagan.  Iqtisodiy  adabiyotlarning  tahlil  qilinishiga  qarab  aytish  mumkinki,  hisobning 

rivojlanishiga kamida olti ming yil bo‘lgan. 

XV  asrning  oxirlarida  Italiyadagi  taraqqiyot  buxgalteriya  hisobining  rivojlanishiga  va, 

o‘z  navbatida,  ikki  yoqlama  yozuvning  shakllanishiga  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatdi.  1494-yilda 

Italiyada buxgalteriya hisobining ikki yoqlama yozuvga asoslangan, italyancha hisob shakli  

deb  yuritilgan  shakli  yaratildi  va  shu  davrdan  boshlab,  hisobning  yuksalishida  ijobiy 

o‘zgarishlarga erishila boshlandi. 

Har bir davr hisobning rivojlanishini talab qilgan holda uning ilg‘or usul va tamoyillarini 

ishlab chiqishni zarurat qilib qo‘ya boshladi. 

O‘zbekistonning mustaqil davlat deb e’lon qilinishi xalqimizning orzu-istaklarini, milliy 

sha’ni  va  huquqlarini  tiklash, jahon  hamjamiyatida  o‘z  o‘rnini  topishi  bilan birga, mustaqil 

davlat iqtisodiyotini shakllantirish va uni rivojlantirishga qo‘yilgan qadam bo‘ldi. 

O‘tgan  qisqa  vaqt  ichida  iqtisodiyotni  erkinlashtirish  va  bu  borada  amalga  oshirilgan 

iqtisodiy  islohotlarning  samarasi  buxgalteriya  hisobini  xalqaro  andozalar  asosida  tashkil 

qilishni taqozo qilmoqda. 

O‘zbekiston  Respublikasida  «Buxgalteriya  hisobi  to‘g‘risida»gi  Qonun  qabul  qilinishi 

hisobga  bo‘lgan  munosabatni  tubdan  o‘zgartirishga,  uning  ilg‘or  usullarini  ishlab  

chiqarishga joriy qilishni talab qilmoqda. 

Respublikada  buxgalteriya  hisobini  takomillashtirish  maqsadida,  uni  xalqaro  standartlar 

asosida  tashkil qilishga  alohida  e’tibor berilmoqda.  Iqtisodiyot  oldidagi ustuvor vazifalarni 

amalga oshiradigan buxgalteriya hisobining ahamiyati kattadir. 

Bozor  munosabatlariga  o‘tish  iqtisodiyotni  erkinlashtirish  sharoitida  xalq  xo‘jaligining 

boshqaruvi  va  korxonalar  faoliyatini  nazorat  qilishda  buxgalteriya  hisobini  to‘g‘ri  tashkil 

qilish  talab  qilinadi.  Bu  borada  bir  qator  ishlar,  shu  jumladan,  «Buxgalteriya  hisobi 

to‘g‘risida»gi  Qonun,  xalqaro  buxgalteriya  hisobi  andozalariga  asosan  milliy  buxgalteriya 

hisobi  andozalari  ishlab  chiqildi,  mahsulot  (ishlar,  xizmatlar)ni  ishlab  chiqarish  va  sotish 

xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarini shakllantirish tartibi to‘g‘risida Nizom (1999-

yil  5.02.  54-son  qarori)  tasdiqlandi.  O‘zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi  tomonidan 

yangi schotlar rejasi tasdiqlandi. 

Demak, respublikamizda buxgalteriya hisobini tashkil qilish va uni takomillashtirish davr 

talabidir. Bu davrning yutug‘ini belgilashda hisob shakllarini soddalashtirish hisob va 

hisobotning ta’sir kuchini oshirish bilan bog‘liq deb  aytish maqsadga muvofiqdir. 

---

3

 

Respublikamiz  iqtisodiyotidagi  ijobiy  o‘zgarishlar  bilan  ularni  boshqarishdagi  dastaklar 

bir-biri bilan bog‘liqdir. Iqtisodiyotni erkinlashtirish buxgalteriya hisobini nazariy va amaliy 

jihatdan  takomillashtirishni  talab  qilmoqda.  Chunki  buxgalteriya  hisobi  iqtisodiyotni 

boshqarish  uchun  axborotlar  tayyorlab  berish  hisobiga  iqtisodiyotning  rivojlanishiga  ta’sir 

qiladi. 

Korxona  va  tashkilotlarda  mavjud  mablag‘lar  faoliyat  ko‘rsatish  davomida  o‘zining 

tuzilishinigina  emas,  balki  miqdoriy  holatini ham  o‘zgartirib boradi.  Hisob  turlarini  to‘g‘ri 

belgilash  kuzatilayotgan  hodisa  va  jarayonlarni  to‘g‘ri  nazorat  qilish  imkonini  berish bilan 

birga, ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishni ta’minlaydi. 

Hisobda  qo‘llaniladigan  o‘lchov  birligi  kuzatilayotgan  jarayonni  tashkil  qilish,  uning 

oldiga  qo‘ygan  maqsadiga  ham  bog‘liqdir.  Iqtisodiy  informatsiyalarni  qayta  ishlash,  ularni 

tartibga  solishda,  xo‘jalik  faoliyatini  boshqarishda  o‘lchov  birliklaridan  to‘g‘ri  foydalanish 

talab qilinadi. 

Hisob  ishlarida  turli  o‘lchov  birliklaridan  foydalaniladi,  o‘lchov  birliklarini  ifodalashda 

qaysi hisobda qanday o‘lchov birliklaridan foydalanish bevosita kuzatilayotgan yoki amalga 

oshirilayotgan xo‘jalik operatsiyalariga ham bog‘liqdir.  Umuman olganda, hisob ishlari turli 

o‘lchov  birliklarida,  shu  jumladan,  dona,  kilogramm,  litr,  so‘m  ko‘rsatkichlarida  ifoda 

etiladi.  Yuqoridagi  o‘lchov  birliklarini  uch  asosiy  guruhga  bo‘lish  mumkin.  Birinchisi  — 

natural o‘lchov birliklari, ikkinchisi — mehnat o‘lchov birliklari, uchinchisi — pul o‘lchov 

birliklari. 

Korxona  xo‘jalik  faoliyatini  to‘g‘ri  baholashda,  son  va  sifat  jihatdan  iqtisodiy 

ko‘rsatkichlarni  o‘rganish  turli  o‘lchov  birliklaridan  foydalanishni  talab  qiladi.  Agar 

iqtisodiy  ko‘rsatkichlar  tegishli  o‘lchov  birliklarida  ifoda  etilgan  bo‘lsa,  bunday 

ko‘rsatkichlarni  iqtisodiy  axborot  ko‘rsatkichlari  deb  hisoblab  bo‘lmaydi.  Demak,  har 

qanday  amalga  oshirilgan    (mashg‘ulot)  hodisa  hisob  ko‘rsatkichlarida  aks  ettirilmaydi. 

O‘lchov  birligi  hisobning  asosiy  belgilaridan  deb  hisoblanadi.  Hisob  ishlarida 

qo‘llaniladigan o‘lchov birliklaridan foydalanishda natural ko‘rsatkichlardan, mehnat va pul 

o‘lchov birliklaridan alohida-alohida foydalanish mumkin. 

Shunday xo‘jalik jarayonlari amalga oshiriladiki, ularda bir vaqtda natural va pul o‘lchov 

birliklaridan  foydalaniladi.  O‘lchov  birliklarini  qo‘llash,  birinchidan,  hisob  turiga  bog‘liq 

bo‘lsa,  ikkinchidan,  amalga  oshirilayotgan  xo‘jalik  jarayoniga  ham  bog‘liqdir.  Hisob 

turlarining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda o‘lchov birliklaridan foydalanish 

imkoniyati yaratiladi. 

Ayrim  hollarda  bajariladigan  ish  va  xizmatlar  hajmini  to‘g‘ri  aniqlashda  murakkab  —