Buxgalteriya hisobi va operatsion texnika

VII bob. BANKLARARO HISOB-KITOBLARNING HISOBI 
 
7.1. Banklararo hisob-kitoblarning mazmuni 
 
Hozirgi kunda respublikamizda juda ko„plab filial va mini banklar-
ga  ega  bo„lgan  keng  tarmoqli  31  ta  tijorat  banki  Markaziy  bank  bosh-
chiligida  faoliyat  ko„rsatib  kelmoqda.  Bu  tijorat  banklarining  har  biri 
turli  mulkchilik shakllariga tegishli bo„lgan korxona, tashkilot,  muassa-
salar hamda yuridik maqomga ega bo„lmagan tadbirkorlar va barcha jis-
moniy shaxslarga xizmat ko„rsatadi. Banklar tomonidan iqtisodiyotning 
turli tarmoqlariga tegishli bo„lgan turli mulkchilik shakllaridagi korxona, 
tashkilot,  muassasalar,  tadbirkorlar,  dehqon  va  fermer  xo„jaliklariga 
hamda  aholiga  xizmat  ko„rsatish  jarayonida  banklararo  munosabatlar 
vujudga keladi.  
Chunki  har  doim  ham  bu  xo„jalik  yurituvchi  subyektlar  bir  bank 
mijozi  bo„lavermaydilar.  Banklararo  munosabatlar  banklararo  hisob-
kitoblar  (aylanmalar)  orqali  olib  boriladi.  Banklararo  aylanmalarning 
mazmuni  shundan  iboratki,  bunda  bir  bank  xizmatidan  foydalanuvchi 
korxonaning  hisobvarag„idan  boshqa  bank  xizmatidan  foydalanuvchi 
korxonaning  hisobvarag„iga  hujjatda  ko„rsatilgan  summa  buxgalteriya 
yozuvlari orqali o„tkaziladi.  
Demak, bir-birlari bilan hisob-kitoblarni yurituvchi korxonalarning 
hisobvaraqlari turli banklarda ochilganligi ikkita bank o„rtasidagi hisob-
kitoblarni yuzaga keltiradi. Agar o„zaro aloqada bo„lgan korxonalarning 
har  ikkisi  bitta  bank  xizmatidan  foydalansalar,  u  holda  banklararo 
aylanmalar  vujudga  kelmaydi.  Unda  pul  o„tkazish  operatsiyalari  bir 
bankning o„zida amalga oshiriladi.  
Operatsiyalarni boshlagan bankdagi aylanmalar boshlang„ich bank 
aylanmalari  deyiladi.  Operatsiyalarni  tugallagan  bankdagi  aylanmalar 
yakuniy  aylanmalar  deyiladi.  Har  bir  boshlang„ich  aylanmaga  yakuniy 
aylanma mos kelishi shart. Bu banklar o„rtasida operatsiyalar yakunlan-
ganini bildiradi. 
Mustaqillik  yillarida  yangi  bank  tizimi  barpo  etilishi  munosabati 
bilan  banklararo  hisob-kitoblarga  ham  o„zgarishlar  kiritildi,  progressiv 
usullar izlab topildi, yangi dasturlar yaratildi va takomillashtirib borildi. 
1995-yilda  Markaziy  bank  tomonidan  hisob-kitoblarni  tezlashtirish 
maqsadida barcha hududiy markaziy bank boshqarmalari qoshida hisob-
markazlari  tashkil  etish  haqida  qaror  qabul  qilindi.  90-yillarning 
boshlarida  tashkil  etilgan  kliring  markazlari  tugatildi.  Pochta  orqali 

---

 
136 
jo„natiladigan ogohnomalar ham bekor qilindi. Yangi hisob-kitob tizimi 
“elektron pochta” to„lov tizimi joriy etildi.  
2002-yildan boshlab respublika bank tizimida yana katta o„zgarish-
lar bo„lib, banklararo hisob-kitoblar yagona vakillik hisobvarag„i asosida 
tashkil  etila  boshlandi.  Hududiy  hisob-kitob  Markazlarining  faoliyati 
tugatilib,  faqat  Toshkent  shahar  Hisob-kitob  Markazi  faoliyati  saqlab 
qolindi. Hozirgi kunda turli tipdagi banklar o„rtasidagi banklararo hisob-
kitoblar  aynan  Toshkent  shahar  Hisob-kitob  Markazi  orqali  amalga 
oshiriladi. Bir tipdagi bankka tegishli bo„lgan barcha operatsiyalar bosh 
bankning yagona vakillik hisobvarag„i orqali o„tkazila boshlandi.