Buxgalteriya hisobi va audit

4. “Boshqa uzoq muddatli nomoliyaviy aktivlar” schyoti

Bu schyotda tashkilotlar o‘zlarining zimmalariga yuklatilgan vazifalarni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatlarini amalga oshirishi, shuningdek ishlab chiqarish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish jarayonida foydalanish maqsadida uzoq muddat mobaynida tutib turiladigan, moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo‘lmagan mol-mulk obyektlari bo‘lgan nomoddiy aktivlarning holati va harakati to‘g‘risidagi axborotlar umumlashtiriladi.

Aktivlarni buxgalteriya hisobiga nomoddiy aktivlar sifatida qabul qilish va ularga nisbatan qo‘yiladigan talablar qonunchilikka muvofiq tartibga solinadi.

• 
  Nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida tashkilot balansiga kiritiladi:
  
• 
  ishlab chiqarish tugaganidan so‘ng yaratilgan obyektni qabul qilish-topshirish;
  
• 
  oldi-sotdi shartnomasi bo‘yicha obyektni sotib olish;
  
• 
  beg‘araz kelib tushish;
  
• 
  ortiqcha (hisobga olinmagan) nomoddiy aktivlar obyektlarini aniqlash;
  
• 
  qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollarga ko‘ra.
  

Sotib olingan, shuningdek tashkilotning o‘zida yaratilgan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatiga ularning sotib olish narxi (tannarxi) va ularga qilingan barcha xarajatlarining to‘liq summasida, jumladan mazkur nomoddiy aktivlarni yetkazib berish va o‘rnatish, ishga tushirish va boshqa shu bilan bog‘liq xarajatlarni hisobga olgan holda kiritiladi.

Jumladan, sotib olingan nomoddiy aktivlarning boshlang‘ich qiymati quyidagi xarajatlardan tashkil topadi:

• 
  huquqdan voz kechish (sotib olish) shartnomasiga muvofiq huquq egasi (sotuvchi)ga to‘langan summalar;
  
• 
  huquq egasining mutlaq huquqidan voz kechishi (sotib olish) munosabati bilan amalga oshirilgan ro‘yxatdan o‘tkazish yig‘imlari, davlat bojlari, patent bojlari va boshqa shunga o‘xshash to‘lovlar;
  
• 
  bojxona bojlari va yig‘imlari;
  
• 
  nomoddiy aktivlarni sotib olish munosabati bilan to‘lanadigan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar summalari (agar ular qoplanmasa);
  
• 
  nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog‘liq axborot va maslahat xizmatlari uchun to‘langan summalar;
  
• 
  nomoddiy aktivlar ular orqali sotib olingan vositachilarga to‘lanadigan haqlar;
  
• 
  nomoddiy aktivlar obyektlarini yetkazib berish tavakkalchiligini sug‘urtalash bo‘yicha xarajatlar;
  
• 
  aktivdan maqsadga ko‘ra foydalanish uchun uni yaroqli holatga keltirish bilan bevosita bog‘liq boshqa xarajatlar.
  

Sotib olingan nomoddiy aktivlarga haq to‘lash bilan bog‘liq xarajatlar, sotib olish bo‘yicha kontraktlarni tayyorlash va ro‘yxatdan o‘tkazish bilan bog‘liq xarajatlar hamda aktivlarni sotib olish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan boshqa xarajatlar nomoddiy aktivlarning boshlang‘ich qiymatiga kiritilmaydi, balki ular sodir bo‘lgan hisobot davrida haqiqiy xarajatlar sifatida hisobotlarda aks ettiriladi.

Tashkilotning o‘zi tomonidan yaratilgan (ishlab chiqilgan) nomoddiy aktivlarning boshlang‘ich qiymati ushbu nomoddiy aktivlarni ishlab chiqarishga sarflangan haqiqiy xarajatlar summasi sifatida aniqlanadi.

Nomoddiy aktivlar chet el valyutasi hisobiga sotib olinishida sotib olinayotgan nomoddiy aktivlarning qiymati operatsiya sodir etilgan sanadagi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki kursi bo‘yicha chet el valyutasini so‘mga hisoblab o‘tkazish yo‘li bilan aniqlanadi.

Sotib olingan nomoddiy aktivlarning qiymati (sotib olish narxi, shuningdek yetkazib berish va boshqa qo‘shimcha xarajatlar) hisobda 080 “Nomoddiy aktivlarga xarajatlar” subschyotining debetiga va 15 “Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar” schyotining tegishli subschyotlari kreditiga yoziladi. Nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati bo‘yicha kirim qilinishi 030 “Nomoddiy aktivlar” subschyotining debetiga va 080 “Nomoddiy aktivlarga xarajatlar” subschyotining kreditiga yoziladi.

Boshqa yuridik va jismoniy shaxslardan beg‘araz olingan nomoddiy aktivlar hisobda mazkur nomoddiy aktivning buxgalteriya hisobiga kirim qilish vaqtida belgilangan tartibda aniqlangan joriy bozor qiymati bo‘yicha 080 “Nomoddiy aktivlarga xarajatlar” subschyotining debetiga va 262 “Budjet tashkilotini rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari bo‘yicha daromadlar” subschyotining kreditiga yoziladi. Agarda, ushbu nomoddiy aktiv bo‘yicha yetkazib berish va ishchi holatga keltirish bilan bog‘liq boshqa xarajatlar amalga oshirilsa, u holda ushbu xarajatlar mazkur nomoddiy aktivning qiymatini oshiradi va hisobda 080 “Nomoddiy aktivlarga xarajatlar” subschyotining debetiga va 15 “Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar” yoki boshqa tegishli schyotlarning subschyotlari kreditiga yoziladi. Nomoddiy aktivning qiymati bo‘yicha kirim qilinishi 030 “Nomoddiy aktivlar” subschyotining debetiga va 080 “Nomoddiy aktivlarga xarajatlar” subschyotining kreditiga yoziladi.

Inventarizatsiya jarayonida aniqlangan hisobga olinmagan nomoddiy aktivlar, ortiqcha chiqish aniqlangan sanadagi aynan shunga o‘xshash nomoddiy aktivlarning bozor qiymati bo‘yicha ularning haqiqiy ahvolini hisobga olgan holda baholanadi (ortiqcha chiqish sabablari va aybdor shaxslar keyinchalik aniqlanadi), belgilangan tartibda tashkilot hisobiga qabul qilinadi hamda buxgalteriya hisobida 030 “Nomoddiy aktivlar” subschyotining debetida va 273 “Inventarizatsiya natijasida ortiqcha chiqqan mol-mulklar” subschyotining kreditida aks ettiriladi.

Nomoddiy aktivlar foydalanishga yaroqsiz holga kelguniga qadar hisobda aks ettiriladi. Foydalanishga yaroqsiz holga kelgan nomoddiy aktivlar belgilangan tartibda hisobdan chiqariladi.

Nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida tashkilot balansidan hisobdan chiqariladi:

• 
  tugatish;
  
• 
  sotish;
  
• 
  beg‘araz berish;
  
• 
  kamomad yoki yo‘qotishning aniqlanishi;
  
• 
  qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollar.
  

Yaroqsiz holatga kelishi munosabati bilan nomoddiy aktivlarning qiymatining hisobdan chiqarilishi 030 subschyotning kreditiga va nomoddiy aktivning kirim qilish manbasidan kelib chiqqan holda, haqiqiy xarajatlarni hisobga oluvchi 231, 241, 251, 261 yoki 271 subschyotlarning debetiga yozish yo‘li bilan aks ettiriladi.

Tashkilotlar tomonidan nomoddiy aktivlarning beg‘araz berilishi hisobda 030 subschyotning kreditida va nomoddiy aktivning kirim qilish manbasidan kelib chiqqan holda, haqiqiy xarajatlarni hisobga oluvchi 231, 241, 251, 261 yoki 271 subschyotlarning debetida aks ettiriladi.

Nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarishda asosiy vositalarni hisobdan chiqarishda to‘ldiriladigan hujjat shakllaridan foydalaniladi.

Nomoddiy aktivlarning inventarizatsiyasi qonunchilikka muvofiq amalga oshiriladi.

Inventarizatsiya natijasida aniqlangan kamomadning aniq aybdori topilmagan yoki moddiy-javobgar shaxslardan undirib olish imkoni bo‘lmagan hollarda, kam chiqqan nomoddiy aktivlarning hisobdan chiqarilishidan ko‘rilgan zarar tashkilot hisobiga olib boriladi va buxgalteriya hisobida nomoddiy aktivning qiymatini hisobdan chiqarilishi 030 subschyotning kreditida va ushbu nomoddiy aktivning kirim qilish manbasidan kelib chiqqan holda, haqiqiy xarajatlarni hisobga oluvchi 231, 241, 251, 261 yoki 271 subschyotlarning debetida aks ettiriladi.

Moddiy javobgar shaxs (yoki boshqa xodim) aybdor deb tan olingan va agarda nomoddiy aktiv budjet mablag‘lari hisobidan xarid qilingan bo‘lsa yoki xarid qilingan manbasini aniqlashning imkoni bo‘lmasa, aybdor shaxsdan undiriladigan summa qonunchilikda belgilangan tartibda tegishli budjet daromadiga o‘tkazib beriladi va buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:

• 
  kam chiqqan nomoddiy aktivning qiymatini hisobdan chiqarilishi 030 subschyotning kreditida va ushbu nomoddiy aktivning kirim qilish manbasidan kelib chiqqan holda, haqiqiy xarajatlarni hisobga oluvchi 231, 241, 251, 261 yoki 271 subschyotlarning debetida;
  
• 
  aybdor shaxsdan undiriladigan summaning budjet daromadlariga hisoblanishi 170 “Kamomadlarga doir hisob-kitoblar” subschyotining debetida va 160 “Budjetga to‘lovlar bo‘yicha budjet bilan hisob-kitoblar” subschyotining kreditida;
  
• 
  aybdor shaxs tomonidan kamomad summasining to‘lanishi tegishli pul mablag‘larini hisobga oluvchi subschyotlarning debetida va 170 “Kamomadlarga doir hisob-kitoblar” subschyotining kreditida;
  
• 
  mablag‘larni budjet daromadiga o‘tkazib berilishi 160 “Budjetga to‘lovlar bo‘yicha budjet bilan hisob-kitoblar” subschyotining debetida va pul mablag‘larini hisobga oluvchi subschyotlarning kreditida aks ettiriladi.
  

Moddiy javobgar shaxs (yoki boshqa xodim) aybdor deb tan olingan holda (agarda nomoddiy aktiv budjetdan tashqari mablag‘lar hisobidan xarid qilingan bo‘lsa), aybdor shaxsdan undiriladigan summa tashkilotning budjetdan tashqari mablag‘lari bo‘yicha hisobvarag‘iga kirim qilinadi va buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:

• 
  kam chiqqan nomoddiy aktivning qiymatini hisobdan chiqarilishi 030 subschyotning kreditida va 170 “Kamomadlarga doir hisob-kitoblar” subschyotining debetida aks ettiriladi. Agarda, mazkur nomoddiy aktivning qiymati va moddiy javobgar shaxs hisobiga olib borilgan summa o‘rtasida farq mavjud bo‘lsa, ushbu farq summa 170 subschyotning debetida (yoki kreditida) va 272 “Boshqa budjetdan tashqari daromadlar” subschyotining kreditida (yoki nomoddiy aktivning kirim qilish manbasidan kelib chiqqan holda haqiqiy xarajatlarni hisobga oluvchi 231, 241, 251, 261 yoki 271 subschyotlarning debetida) aks ettiriladi;
  
• 
  aybdor shaxs tomonidan kamomad summasining to‘lanishi tegishli pul mablag‘larini hisobga oluvchi subschyotlarning debetida va 170 subschyotning kreditida aks ettiriladi.
  

Agarda nomoddiy aktiv budjet va budjetdan tashqari mablag‘lar hisobiga sotib olingan bo‘lsa, aybdor shaxsdan undiriladigan summa nomoddiy aktiv qiymatidagi budjet va budjetdan tashqari mablag‘larning ulushiga mos ravishda taqsimlanib, mablag‘ning tegishli qismi budjet daromadiga o‘tkazib beriladi, qolgan qismi tashkilotning budjetdan tashqari mablag‘lar bo‘yicha hisobvarag‘iga kirim qilinadi va to‘lig‘icha moddiy-texnika bazasini mustahkamlashga sarflanadi.

Agarda aniqlangan kamomad o‘rniga moddiy javobgar shaxsning tashkilot ixtiyoriga bergan nomoddiy aktivi kamomad chiqqan nomoddiy aktiv qiymatiga teng yoki kam bo‘lsa, ushbu nomoddiy aktiv belgilangan tartibda bozor qiymatida kirim qilinadi, yetishmaydigan qismi esa, moddiy javobgar shaxs tomonidan pul mablag‘larini kiritish bilan qoplanadi va buxgalteriya hisobida mazkur Yo‘riqnomada belgilangan tartibda aks ettiriladi.

Nomoddiy aktivlar bo‘yicha eskirish hisoblab yozilmaydi. Analitik hisob AV-6-son shakldagi inventar kartochkada hamda 326-son shakldagi asosiy vositalar bo‘yicha aylanma qaydnomada yuritiladi.