Qo'llab -quvvatlovchi hujjatlar- bu hisob -fakturalar, talablar, kvitansiyalar, qabul hujjatlari va boshqalarni o'z ichiga oladi. Bu hujjatlar xo`jalik muomalasi faktini aks ettiradi va undagi ma'lumotlar buxgalteriya registrlariga kiritiladi.
Ba'zi hujjatlar ham ruxsat beruvchi, ham oqlovchi. Bularga, masalan, kassa buyurtmasi, ish haqi va boshqalar kiradi.
Buxgalteriya hujjatlari buxgalter tomonidan to'ldiriladi. Ular orasida turli hisobotlar, ma'lumotnomalar bor. Ularda mavjud bo'lgan ma'lumotlar buxgalteriya registrlarida ham qayd etiladi.
Buxgalteriya registrlari Hisob ma'lumotlarini ro'yxatga olish va guruhlash uchun maxsus moslashtirilgan varaqlar. By tashqi ko'rinish buxgalteriya registrlari:
kitoblar (naqd, asosiy);
kartalar (asosiy vositalarni hisobga olish, materiallarni hisobga olish);
jurnallar (bepul yoki baholangan varaqlar).
Ishlab chiqarilgan yozuvlar turiga ko'ra, registrlar quyidagilarga bo'linadi.
xronologik (jurnal);
tizimli (umumiy hisob kitobi);
birlashtirilgan (jurnal buyurtmalari).
Buxgalteriya registrlarida mavjud bo'lgan ma'lumotlarning tafsilot darajasiga ko'ra, ular:
sintetik (umumiy hisob kitobi);
analitik (kartalar);
birlashtirilgan (jurnallarga buyurtma bering).
Buxgalteriya bo'limi (buxgalter) tomonidan qabul qilingan dastlabki hujjatlar tekshirilishi kerak:
shakl bo'yicha (hujjatning to'liqligi va to'g'riligi, tafsilotlarni to'ldirish);
arifmetik (miqdorlarni hisoblash);
mazmuni bo'yicha (individual ko'rsatkichlar orasidagi bog'liqlik, ichki qarama -qarshiliklarning yo'qligi).
Uchun to'g'ri boshqaruv birlamchi buxgalteriya hisobi ishlab chiqilgan va tasdiqlangan ish tartibi, bu korxona ichidagi birlamchi hujjatlar harakatining tartibi va vaqtini, buxgalteriya bo'limiga tushishini belgilaydi. Birlamchi buxgalteriya hujjatlarining harakat jadvali quyidagi shaklga ega bo'lishi mumkin:
Birlamchi hujjatlardagi yozuvlar arxivda saqlash uchun belgilangan vaqt davomida ushbu yozuvlarning saqlanishini ta'minlash orqali amalga oshirilishi kerak.
Qabul qilinganidan so'ng, dastlabki hujjatning ma'lumotlari buxgalteriya registrlariga o'tkaziladi va hujjatning o'zida uni ikki marta ishlatish imkoniyatini istisno qilish uchun belgi qo'yiladi (masalan, buxgalteriya registriga yozilgan sana qo'yiladi).
Birlamchi va konsolidatsiyalangan buxgalteriya hujjatlari qog'oz va kompyuter vositalarida tuzilishi mumkin. Ikkinchi holda, tashkilot o'z hisobidan bunday hujjatlarning nusxalarini yaratishga majburdir. qog'oz ommaviy axborot vositalari xo'jalik operatsiyalarining boshqa ishtirokchilari uchun, shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq nazoratni amalga oshiruvchi organlarning talabiga binoan Rossiya Federatsiyasi, sudlar va prokurorlar.
Tashkilotlar birlamchi buxgalteriya hujjatlari, buxgalteriya registrlari va moliyaviy hisobotlarni davlat arxiv ishlarini tashkil etish qoidalariga muvofiq belgilangan muddatlarda, lekin kamida besh yil davomida saqlashlari shart.
Arxivga topshirish uchun hujjatlar xronologik tartibda tanlanadi, yig'iladi, jildlanadi va papkalarga joylashtiriladi. Hujjatlarni arxivga topshirish sertifikat bilan birga keladi.
Hisob - bu mablag '(mulk), ularning manbalari va korxona majburiyatlarining o'zgarishini guruhlash va aks ettirish usuli.
Kassir kassa daftariga yozuvlarni har bir kassa orderi bo‘yicha pullar olingandan yoki naqd pullar tarqatilgandan keyin darhol kiritadi. Har ish kuni oxirida kassir: bir kunlik operatsiyalar hisobini chiqaradi; kassadagi naqd pullar qoldig‘ini keyingi ish kuniga o‘tkazadi; ikkinchi qirqiladigan varaqni kassirning hisoboti sifatida kassa kirim va chiqim hujjatlari bilan birgalikda buxgalteriyaga kassa daftariga imzo qo‘ydirgan holda topshiradi. Agar kuniga unchalik katta bo‘lmagan operatsiyalar (umumiy summasi eng kam oylik ish haqining bir baravari miqdorigacha) amalga oshirilsa, kassir buxgalteriyaga hisobotlarni 3-5 kunda bir marta topshirishi mumkin. Elektron kassa daftari va kassir hisobotining varaqlari yil boshidan boshlab o‘sib borish tartibida raqamlanib, elektron tarzda amalga oshiriladi. Ammo yil yakunida daftar baribir bosmadan chiqarilishi, varaqlarning umumiy soni rahbar hamda bosh buxgalter imzosi bilan tasdiqlanishi, tashkilot muhri bilan muhrlanishi lozim bo‘ladi. Kassirning ishlov berilgan hisoboti asosida buxgalteriyada 5000 hisobvarag‘ining krediti bo‘yicha 1-jurnal-orderda va debeti bo‘yicha 1- vedomostda kassa muomalalarining hisobi yuritiladi. Kassa operatsiyalarini aks ettiruvchi buxgalteriya o‘tkazmalari: Bankdagi hisobraqamdan pul mablag‘lari kassaga kelib tushdi (ish haqi, nafaqa, mukofotlar va shu kabilarni berish uchun): Debet 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”; Kredit 5110 “Hisob-kitob schyoti”. Hisobdor shaxslar tomonidan ishlatilmagan oldin olingan bo‘naklarning qaytarilishi aks ettirildi: Debet 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”; Kredit 4200 “Xodimlarga berilgan bo‘naklarni hisobga oluvchi hisobvaraqlar”. Mahsulot, tovar, ish va xizmatlarning naqd pulga sotilishi aks ettirildi: Debet 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”; Kredit 9010 “Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar”; 9020 “Tovarlarni sotishdan daromadlar”; 9030 “Ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan daromadlar”. Pul mablag‘larining kassadan bankdagi hisob-kitob schyotiga o‘tkazilishi aks ettirildi: Debet 5110 “Hisob-kitob schyoti”; Kredit 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”. Hisobdor summalarning berilishi aks ettirildi: Debet 4200 “Xodimlarga berilgan bo‘naklarni hisobga oluvchi hisobvaraqlar”; Kredit 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”. Hisoblangan mehnat haqi va unga tenglashtirilgan to‘lovlar (mukofot va shu kabilar) berilishi aks ettirildi:
6.5. Mehnat haqi bo’yicha hisoblashishlar, ularni rasmiylashtirish va foydalanishni nazorat qilish
O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksiga binoan ishchi va xizmatchilarga ish haqi bir oyda kamida bir marta beriladi. Ayrim hollarda xodimlarning alohida kategoriyalari uchun O’zbekiston Hukumati tomonidan ish haqi to’lash bo’yicha boshqa muddatlar belgilanishi mumkin.
Oyning birinchi yarmiga ish haqi hisoblashning avansli va avanssiz tartibi qo’llaniladi. Birinchi holda hodimga avans berilib oyning ikkinchi yarmiga ish haqi to’lanishda pirovard hisob qilinadi. Jamoa shartnomasini tuzishda avans miqdori ish beruvchi bilan kelishib olinadi. Avansning minimal miqdori tabelga binoan ishchining ishlagan vaqti bo’yicha tarif stavkasidan kam bo’lmasligi kerak.
Ikkinchi holda korxona rejali avans to’lashning o’rniga oyning birinchi yarmi bo’yicha haqiqiy ishlab chiqargan mahsuloti (bajargan ishi) yoki ishlagan vaqti bo’yicha ish haqi hisoblaydi.
Avanslar oklad yoki tarif stavkasining, soliq chiqarilgandan so’ng, 40-50 foizi miqdorida hisoblanadi. Ishchi va xizmatchilar bilan hisoblashishni rasmiylashtirish uchun foydalaniladigan hujjat bo’lib hisoblash qaydnomasi hisoblanadi. Quyidagi dastlabki hujjatlar ish haqi hisoblash qaydnomasi va hisoblash varaqalarini tuzish uchun asos bo’lib hisoblanadi:
- ish vaqtidan foydalanishni hisobga olish tabeli – asosida foydalanilgan vaqt yotadigan vaqtbay ish haqi va boshqa to’lovlarni hisoblash uchun foydalaniladi (bekor turishlar, tungi va ish vaqtidan ortiq ishlagani, vaqtinchalik ish qobiliyatini yo’qotgani va shu kabilar uchun to’lanadigan haq);
- ish haqini yig’ib boruvchi kartochkalar – ishbay ishchilar uchun;
- barcha turdagi qo’shimcha haq va vaqtinchalik ish qobiliyatini yo’qotgani bo’yicha nafaqalar hisoblash buxgalteriya raschyoti;
- o’tgan oy bo’yicha hisoblash qaydnomaslari – soliq ushlanmalar summasini hisoblash uchun;
- ijro varaqalari bo’yicha ushlab qolish uchun sud organlarining qarorlari;
- oyning birinchi yarmi uchun avans berish bo’yicha to’lov qaydnomaslari;
- rejasiz avanslar berish bo’yicha kassa-chiqim orderlari va h. k.
Hisoblash qaydnomasi analitik hisob registri bo’lib hisoblanadi, chunki u har bir tabel nomeri, sexlar, xodimlar kategoriyalari, to’lov va ushlanmalar turlari bo’yicha tuziladi. Тo’lov qaydnomasi quyidagi ko’rsatkichlardan iborat:
- to’lov turlari bo’yicha hisoblandi – 6710 schyotning kredit oboroti bo’yicha;
- to’lov va zachet turlari bo’yicha ushlandi va zachet qilindi – 6710 schyotning debet oboroti;
- qo’liga tegadigani yoki korxonaning oy oxiriga qarzi – 6710 schyotning kredit saldosi.
Hisoblash qaydnomasining oxirgi ko’rsatkichi pirovard hisoblashish bo’yicha to’lov qaydnomasini tuzish uchun asos bo’lib hisoblanadi.
Korxonaning ishchi va xizmatchilar bilan hisoblashishini rasmiylashtirishda bir qancha variantlar qo’llaniladi:
- hisoblashish-to’lov qaydnomaslarini tuzish yo’li bilan. Bunda ikki registr birlashtirilgan: hisoblash va to’lov qaydnomasi, ya’ni bir vaqtning o’zida to’lashga tegishli summa hisoblanadi va u beriladi (to’lanadi);
- hisoblash qaydnomasini tuzish yo’li bilan, to’lash esa to’lov qaydnomasi bilan amalga oshiriladi;
- har ish oyi uchun (hisoblandi, ushlandi, qo’liga tegadigani) «Ish haqi hisoblash» varaqalarini mashinalarda tuzish yo’li bilan. Bunga asosan ish haqi berish uchun to’lov qaydnomasi tuziladi.
Moliyalash manbaidan qat’iy nazar korxonaning mehnat haqi xarajatlari tarkibiga mehnatga haq to’lash bo’yicha qilingan barcha xarajatlar, jumladan qonun bo’yicha xodimlarning ishlamagan vaqti uchun hisoblangan o’rtacha ish haqi, rag’batlantiruvchi to’lovlar, kompensatsiya to’lovlari kiradi.
Yuqorida ko’rsatilgan mehnatga haq to’lash bo’yicha qilingan xarajatlarning barchasi xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizomga binoan mahsulot (ish va xizmat)lar tannarxiga kiritiladi yoki davr xarajatlariga o’tkazilib, keyin har oyda hisobot davri foydasini kamaytirishga yo’naltiriladi. Mehnat haqi fondidan foydalanish ustidan nazoratni asosan korxona rahbari olib boradi.
2002-yilning 1-oktabridan boshlab, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, korxonalar va tashkilotlarning mehnatga haq to’lashga yo’naltiriladigan mablag’larini davlat tomonidan tartibga solish bekor qilindi. Bu o’z navbatida mehnat haqi fondidan foydalanish ustidan olib boriladigan ichki nazoratni kuchaytirishni taqozo etadi.
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli tarkibida hisobot, haqiqiy hisoblangan mehnat haqi fondini hisoblab chiqish va rejali fonddan foydalanish ustidan nazorat qilish uchun maxsus registrlar nazarda tutilgan. Bu maqsad uchun sanoatda 5-«Hisoblangan ish haqining tarkibi va xodimlar kategoriyalari bo’yicha yig’ma va ishchi va xizmatchilar bilan hisoblashishlar bo’yicha yig’ma» ishlov berish jadvalidan foydalaniladi. Bu har oyda hisoblash qaydnomaslariga asosan tuziladi.
Haqiqatan ham bu jadval 6710-schyotning ma’lumotlarini tahlil qilish, 8, 10/1 jurnal-orderlariga, 7-qaydnomasga soliq ushlanmalari bo’yicha ma’lumotnoma tuzish va oy oxiriga qolgan qoldig’ini bosh daftar bilan taqqoslash imkoniyatini beradi. Chunonchi, 8 - jurnal-orderga yozish uchun ishchi va xizmatchilarning ish haqlaridan ushlangan soliqlar summasi to’g’risidagi ma’lumotnoma 6410-schyotning kredit ma’lumotlariga asosan tuziladi; 10/1 jurnal-orderiga yoziladi 6710-schyotning krediti 6520-schyotning debeti bo’yicha; 7-qaydnomasga – 4710-schyotning krediti bo’yicha, 6990-schyotning krediti bo’yicha yoziladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |