Buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va audit” kafedrasi “moliyaviy tahlil” fanidan kurs ishi mavzu: xususiy kapital va uning samaradorligi tahlili

; (1) yoki ; (2) Formulani yozish kerak!!!!!!!

Bunda, R_XK – xususiy kapital rentabelligi;

SF – sof foyda summasi (hajmi);
XKH – xususiy kapitalning o’rtacha yillik qiymati (hajmi);
UK – Ustav kapitalining o’rtacha qiymati;
QK – qo’shilgan kapitalning o’rtacha qiymati;
ZK – zaxira kapitalining o’rtacha qiymati;
TF – taqsimlanmagan foyda summasi.
Xususiy kapital rentabelligi bir yoki yuz so’mlik xususiy kapital hajmi hisobiga olingan sof foyda summasini bildiradi. Ushbu ko’rsatkich bazis yilidagi yoki biznes rejada ko’zda tutilgan kapital rentabelligiga nisbatan yuqori bo’lsa, xususiy kapitaldan foydalanish samaradorligining oshganligini bildiradi. Xususiy kapital rentabelligi qancha yuqori bo’lsa, xo’jalikning moliyaviy ahvoli ham shuncha mustahkam bo’ladi.
Xususiy kapital rentabelligining tahlili uning hisobot yilidagi darajasini bazis yilidagi (yoki rejada ko’zda tutilgan darajasiga) solishtirib, umumiy o’zgarishini aniqlashdan boshlanadi. Rentabellik darajasining o’zgarishi birinchi va ikkinchi tartibli omillar ta’siri ostida yuzaga keladi.
Birinchi tartibli omillar bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
1. Xususiy kapitalning o’rtacha yillik qiymatining o’zgarishi;
2. Sof foyda hajmining o’zgarishi.
Ushbu omillar ta’sirini «Zanjirli bog’lanish» usulini qo’llash orqali aniqlash zarur. Buning uchun quyidagi 3 ta bog’lanish rentabellik ko’rsatkichini aniqlab, so’ngra omillarning ta’sirini aniqlash maqsadli bo’ladi.
1. -bazis yilidagi (yoki rejadagi) rentabellik darajasi.
2. - shartli rentabellik darajasi.
3. - hisobot yilidagi rentabellik darajasi.
Shundan keyin xususiy kapital rentabelligining omilli tahlili amalga oshiriladi.
Hisobot yilidagi xususiy kapital rentabelligidan (3-bog’lanish ko’rsatkichidan) bazis yilidagi rentabelligini (1-bog’lanish ko’rsatkichini) chegirib tashlash orqali uning umumiy o’zgarishi aniqlanadi:
Bu o’zgarish yuqoridagi ikki omil hisobiga yuzaga kelgan.
Xususiy kapital rentabelligining o’zgarishiga uning o’rtacha qiymati (hajmi) o’zgarishining ta’sirini aniqlash uchun shartli rentabellik darajasidan (2-bog’lanish ko’rsatkichidan) bazis yilidagi rentabellik darajasini (1-bog’lanish ko’rsatkichini) chegirib tashlash kerak:
Xususiy kapital rentabelligining o’zgarishiga sof foyda summasi (hajmi) o’zgarishining ta’sirini aniqlash uchun hisobot yilidagi rentabellik darajasidan (3-bog’lanishdan) shartli rentabellik darajasini (2-bog’lanish ko’rsatkichini) chegirib tashlash kerak:
Shu ikki omil ta’sirlarining yig’indisi xususiy kapital rentabelligining umumiy o’zgarishiga teng kelishi kerak:
Shundan keyin rentabellik darajasining o’zgarishiga xususiy kapital hajmi o’zgarishining ta’sirini har bir kapitalning turi bo’yicha aniq ko’rsatish va mavjud imkoniyatlarni yetarli darajada bayon qilish uchun ikkinchi tartibli omillar ta’sirining tahlilini amalga oshirish kerak. Buning uchun yuqorida keltirilgan rentabellikning ikkinchi formulasidan foydalanish zarur. Ushbu formuladan ko’rinib turibdiki, xususiy kapital rentabelligining o’zgarishiga quyidagi 5 ta omil ta’sir qiladi:
1. Ustav kapitali hajmining o’zgarishi;
2. Qo’shilgan kapital hajmining o’zgarishi;
3. Zaxira kapitali hajmining o’zgarishi;
4. Taqsimlanmagan foyda summasining o’zgarishi;
5. Sof foyda summasining o’zgarishi.
Rentabellikning asosiy ko‘rsatkichlari:

• 
  Aktivlar rentabelligi (ROA Return On Assets) = Sof foyda / Aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati;
  
• 
  Sotuv rentabelligi = Mahsulot (ish va xizmat)lar sotishning yalpi foydasi / Sotishdan sof tushum;
  

Operatsion faoliyat rentabelligi (ROS Return On Sales) =

• 
  Operatsion foyda / Sotishdan sof tushum;
  
• 
  Xususiy kapital rentabelligi (ROE Return On Equity) = Sof foyda / Xususiy kapital.
  

Qo‘shimcha ko‘rsatkichlari:

• 
  Asosiy vositalar rentabelligi = Sof foyda / Asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymati;
  
• 
  Xodimlar rentabelligi (ROL) = Sof foyda / Xodimlarga xarajatlar (mehnat haqi fondi va xodimlarga boshqa xarajatlar);
  
• 
  Aktivlarning bazaviy foydalilik koeffitsiyenti (Basic earning power) – Soliq to‘loviga qadar foyda / Aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati (BEP = EBITDA / Aktivlar o‘rtacha yillik qiymati;
  
• 
  Investitsiyalangan kapital rentabelligi (ROIC) – Operatsion foyda / O‘z mablag‘lari manbasi va uzoq muddatli qarz kapitali (ROIC = EBIT × (100% - Foyda solig‘i stavkasi) / investitsiyalangan kapital.
  

Ayrim hollarda qarz kapitali to‘liq olinadi. ROIC = (EBIT × (100% - Foyda solig‘i stavkasi) – Qarz kapitali bo‘yicha foizlar summasi) / (Xususiy kapital + Qarz kapitali);

• 
  Jalb qilingan kapital rentabelligi = Sof foyda / (O‘z mablag‘lari manbasi + uzoq muddatli qarz mablag‘lari) (ROCE);
  
• 
  Jami aktivlar rentabelligi (ROTA) = Soliq to‘loviga qadar foyda / Jami aktivlar;
  
• 
  Biznes aktivlari rentabelligi (ROBA) = Sof foyda / Biznes aktivlari;
  
• 
  Sof aktivlar rentabelligi (RONA) = Soliq to‘loviga qadar foyda / Sof aktivlar;
  
• 
  Ishlab chiqarish rentabelligi = Sof foyda / (Asosiy vositalar + Aylanma aktivlar);
  
• 
  Marja rentabelligi (Profitability of the margin) – Sotilgan mahsulot bahosi - Sotilgan mahsulot tannarxi / Sotilgan mahsulot tannarxi;
  
• 
  Va boshqa ko‘rsatkichlar.
  

Rentabellikda samaradorlik ko‘rsatkichlarining: yalpi tushum, xarajat, aktiv, kapitalning har bir so‘miga to‘g‘ri keladigan natijaviylik ko‘rsatkichlari: yalpi foyda, operatsion foyda, soliq to‘loviga qadar foyda, sof foyda ko‘rsatkichlarini aniqlanadi.

Korxona rentabelligi tahlili

Ko‘rsatkichlar nomi	O‘tgan yil	Hisobot yili	Farqi, (+,-)	O‘sishi, %
A	2	3	4	5
Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum (satr 010)	3 362 225 550	5 180 801 340	1 818 575 790	154.0
Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi (satr 020)	2 474 622 038	3 191 287 162	716 665 124	128.9
Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi (zarari) (satr 010-020)	887 603 512	1 989 514 178	1 131 910 666	224.2
Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) (satr 030-040+090)	454 607 646	1 415 400 093	960 792 447	3.12
Umumxo‘jalik faoliyatining foydasi (zarari) (satr 100+110-170)	564 672 426	1 088 734 205	524 061 779	192.9
Foyda solig‘ini to‘lagunga qadar foyda (zarar) (satr 220+/-230)	564 672 426	1 088 734 205	524 061 779	192.9
Hisobot davrining sof foydasi (zarari) (satr 240-250-260)	507 693 607	974 038 284	466 344 677	192.1
Aktivlarninng o‘rtacha yillik qiymati	13 198 104 658	24 276 893 065	11 078 788 407	183.9
Joriy aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati	2 978 372 713	11 683 693 105	8 705 320 392	392.3
Uzoq muddatli aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati	10 219 731 945	12 593 199 960	2 373 468 015	123.2
Asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymati	7 104 110 120	10 452 934 960	3 348 824 840	147.1
Aylanma aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati	819 530 511	1 047 437 972	227 907 461	127.8
O‘z mablag‘larining o‘rtacha yillik qiymati	7 745 794 466	10 124 233 076	2 378 438 610	130.7
Qarz kapitalining o‘rtacha yillik qiymati	5 452 310 192	14 152 659 989	8 700 349 797	256.0
Investitsiyalangan kapitalning o‘rtacha yillik qiymati	614 384 306	828 202 670	213 818 364	135.0
Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlar	895 236 214	1 218 850 312	323 614 098	136.1
Aktivlarning rentabelligi, %	3.8	4.0	0.2	105.2
Joriy aktivlarning rentabelligi, %	17.0	8.3	-8.7	48.8
Uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi, %	4.9	7.7	2.8	157.1
Asosiy vositalarning rentabelligi, %	7.1	9.3	2.2	131.0
Aylanma aktivlarning rentabelligi, %	61.9	93.0	31.1	150.2
O‘z mablag‘larining rentabelligi, %	6.5	9.6	3.1	147.6
Qarz kapitalining rentabelligi, %	9.2	6.8	-2.4	73.9
Investitsiyalangan kapitalning rentabelligi, %	82.5	117.6	35.1	142.5
Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlar rentabelligi, %	56.6	79.9	23.3	141.1
Sotuv rentabelligi, %	26.3	38.4	12.1	146.0
Ishlab chiqarish rentabelligi, %	35.8	62.3	26.5	174.0
Asosiy faoliyat rentabelligi, %	13.5	27.3	13.8	202.2

Korxonada rentabellik ko‘rsatkichlari va ularning o‘zgarishini o‘tgan yilga nisbatan ijobiy baholash mumkin. Jumladan aktivlarning rentabelligi 0.2 %ga, uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi 2.8 %ga, asosiy vositalar rentabelligi 2.2 %ga, ishlab chiqarish zaxiralari rentabelligi 31.1 %ga, o‘z mablag‘lari rentabelligi 3.1 %ga sotuv rentabelligi 12.1 %ga, ishlab chiqarish rentabelligi 26.5 %ga, asosiy faoliyat rentabelligi 13.8 %ga ortgan.

Aniqlanayotgan rentabellik ko‘rsatkichining ta’sir birliklari faoliyat samaradorligi va natijaviyligiga olib keluvchi tashkiliy, texnik, iqtisodiy, mehnatni tashkil etish, marketing, menejment va innovatsion yangiliklarga oid omillarning ta’sirida o‘zgaruvchan va aniq hisob-kitob qilinadigan ko‘rsatkichlarda jamlanuvchi ko‘rsatkichlar tizimi orqali baholanadi.
Ularni rentabellik turlariga muvofiq quyidagi ta’sir birliklarini tarkiblash mumkin.

Rentabellik ko‘rsatkichlari va ularning ta’sir birliklari

Rentabellik ko‘rsatkichlari	Ta’sir birliklari
Aktivlarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
Joriy aktivlarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Joriy aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
Uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Uzoq muddatli aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
Asosiy vositalarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
Aylanma aktivlarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Aylanma aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
O‘z mablag‘larining rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	O‘z mablag‘lari o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
Qarz kapitalining rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Qarz kapitali o‘rtacha yillik summasining o‘zgarishi
Investitsiyalangan kapitalning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Investitsiyalangan kapital summasining o‘zgarishi
Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlar rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlarning o‘zgarishi
Sotuv rentabelligi	Sotishdan yalpi foyda o‘zgarishi	Sotishdan sof tushum o‘zgarishi
Ishlab chiqarish rentabelligi	Sof foyda o‘zgarishi	Asosiy va aylanma kapital o‘zgarishi

Omillar ta’siri rentabellikni aniqlash formulasining murakkabligidan kelib chiqib oddiy va murakkab matematik modellari asosida hisob-kitob qilinadi. An’anaviy usullar sifatida ko‘pincha zanjirli bog‘lanish usulidan keng foydalaniladi.

Rentabellik ko‘rsatkichlari va ularning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tahlili (zanjirli usul)

Yillar	Rentabellik ko‘rsatkichlari va ularning darajasi	Ta’sir birliklari va ta’sir darajasi
	Aktivlarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
O‘tgan yil	3.8	3.5	-3,3
Hisobot yili	4.0
Farqi (+;-)	0.2	7.3-3.8	4,0-7,3
	Joriy aktivlarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Joriy aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
O‘tgan yil	17.0	32,2	-40,9
Hisobot yili	8.3
Farqi (+;-)	-8.7	49,2-17,0	8,3-49,2
	Uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Uzoq muddatli aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
O‘tgan yil	4.9	4,6	-1,8
Hisobot yili	7.7
Farqi (+;-)	2.8	9,5-4,9	7,7-9,5
	Asosiy vositalarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
O‘tgan yil	7.1	20,6	-18,4
Hisobot yili	9.3
Farqi (+;-)	2.2	27,7-7,1	9,3-27,7
	Aylanma aktivlarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Aylanma aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
O‘tgan yil	61.9	57,0	-25,9
Hisobot yili	93.0
Farqi (+;-)	31.1	118,9-61,9	93,0-118,9
	O‘z mablag‘larining rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	O‘z mablag‘lari o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
O‘tgan yil	6.5	6,0	-2,9
Hisobot yili	9.6
Farqi (+;-)	3.1	12,5-6,5	9,6-12,5
	Qarz kapitalining rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Qarz kapitali o‘rtacha yillik summasining o‘zgarishi
O‘tgan yil	9.2	8,6	-11,0
Hisobot yili	6.8
Farqi (+;-)	-2.4	17,8-9,2	6,8-17,8
	Investitsiyalangan kapitalning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Investitsiyalangan kapital summasining o‘zgarishi
O‘tgan yil	82.5	76,1	-40,5
Hisobot yili	117.6
Farqi (+;-)	35.1	158,6-82,5	117,6-158,6
	Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlar rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlar rentabelligi
O‘tgan yil	56.6	52,2	-28,9
Hisobot yili	79.9
Farqi (+;-)	23.3	108,8-56,6	79,9-108,8
	Sotuv rentabelligi	Sotishdan yalpi foyda o‘zgarishi	Sotishdan sof tushum o‘zgarishi
O‘tgan yil	26.3	32,8	-20,7
Hisobot yili	38.4
Farqi (+;-)	12.1	59,1-26,3	38,4-59,1
	Ishlab chiqarish rentabelligi	Sof foyda o‘zgarishi	Asosiy va aylanma kapital o‘zgarishi
O‘tgan yil	35.8	44,5	-18,0
Hisobot yili	62.3
Farqi (+;-)	26.5	80,3-35,8	62,3-80,3

Omilli tahlil natijalaridan shuni xulosa qilish mumkinki, korxonada barcha rentabellik ko‘rsatkichlariga sifat omili bo‘lgan sof foydaning o‘sishi, mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan yalpi foydaning o‘zgarishi ijobiy ta’sir qilgan.

Ikkinchi ta’sir birligi bo‘lgan aktivlar, joriy aktivlar, uzoq muddatli aktivlar, kapital, qarz kapitali, investitsiyalangan kapital, xodimlar nomidan qilingan xarajatlar, sotuv hajmi, ishlab chiqarish xarajatlarining o‘zgarishi salbiy ta’sir qilgan. Ularning mutlaq ta’sir darajasini yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ham ko‘rish mumkin.
Savol “Xususiy kapital samaradorligini ifodalovchi ko`rsatkichlar va ularni
tahlil etish” deb nomlanadi. Asosan savol o’yicha yozish kerak edi. Sizda barcha rentabellik turlari yoritilgan!!!!!

Xulosa

Hozirgi shiddat bilan rivojlanayotgan davrda mustaqil O`zbekistonimizda raqobatbardosh mahsulotlarni tayyorlash birinchi navbatdagi dolzarb vazifa bo`lib turibdi. Buning uchun mamlakatda xususiy biznes va korxonalarni erkin ishlashiga shart sharoit qilib berilishi zarurdir.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxona o'z moliyaviy ehtiyojlarini o'zi mustaqil qondirishi mumkin. Resurslarni ta'minlash manbai bo’lib, uning foydasi, qimmatbaho qog'ozlarini sotishdan kelgan tushum, aksionerlarning pay va boshqa to'lovlari, yuridik va jismoniy shaxslarning pay va boshqa to'lovlari hamda qonundan tashqari bo'lmagan holda kirim qilingan mablag'lar kiradi. Bunday asosda kiritilgan mablag'lar korxona tashkilotlar uchun xususiy kapital deb qaraladi. Xususiy kapital hisobi bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim ahamiyatga ega bo'lib, u korxonaning o'z qudrat darajasini qay darajada ekanligini bildiradi.