Buxgalteriya balansining iqtisodiy mazmuni va mohiyati

Ikkinchi operatsiya: Mol yetkazib beruvchilar karzi bank kreditlari xisobidan koplandi
Bunda mol yetkazib beruvchilar karzi uzilib, bank karzlari mikdori kupaydi.

Aktiv	Summa	Passiv	Summa
1.Asosiy vositalar Materiallar Kassa Xisob-kitob schyoti Balans	350 000 100.000 12 200 37 800 500 000	Ustav kapitali Taksimlanmagan foyda Bank kreditlari Mol yetkazib beruvchilar bilan xisob-kitoblar Balans	400.000 30.000 70.000 0 500 000

Uchinchi operatsiya: Korxonaga mol yetkazib beruvchilardan sotib olingan materiallar kabul qilindi. (75 000sum).
Bunda, korxonadagi materiallar mikdori kupayib, passiv tomonda esa, mol yetkazib beruvchilarga bulgan karz vujudga keldi.

Aktiv	Summa	Passiv	Summa
1.Asosiy vositalar Materiallar Kassa Xisob-kitob schyoti Balans	350 000 175.000 12 200 37 800 575 000	Ustav kapitali Taksimlanmagan foyda Bank kreditlari Mol yetkazib beruvchilar bilan xisob-kitoblar Balans	400.000 30.000 70.000 75 000 575 000

Balansning aktiv va passiv kismidagi ikkita moddaning kupayishi balans summasining 75 000 sumga kupayishiga olib keldi.
Turtinchi operatsiya: mol yetkazib beruvchilarga bulgan karzning 20000 sumi xisob-kitob schyotidan utkazib berildi. Bunda, xisob-kitob schyotida pul mablaglari kamayib, mol yetkazib beruvchilarga bulgan karz mikdori xam ma`lum summaga kamaydi. Balans umumiy summasi xam shu summaga kamaydi. Shunday qilib, yukorida kurib utilgan operatsiyalarni turt turga bulish mumkin:
1 tur uzgarish - bunda fakat balansning aktiv kismidagi bir modda summasi kupayib, ikkinchi modda summasi kamaydi, lekin balans summasi uzgarishsiz kolayapti.
2 tur uzgarish - bunda balansning passiv kismidagi bir modda summasi kupayib, ikkinchi modda summasi kamaydi, lekin balans summasi uzgarihsiz kolayapti.
3 tur uzgarish - bunda balansning aktiv kismida xam, passiv kismida xam bir xil summaga kupayish sodir buladi va balans summasi usha summaga kupayadi.
4 tur uzgarish - bunda balansning aktiv kismida xam, passiv kismida xam bir summaga kamayish sodir buladi va balans summasi xam shu summaga kamayadi.
Chizma shaklida bu uzgarishlar kuyidagi shaklga ega:

АКТИВ		ПАССИВ
Купайиш	Кхамайиш	Кхамайиш	Купайиш
1			2
	3
	4

Schyotlarning tuzilishi va ularning turkumlanishi

Korxona xujalik faoliyatini yuritish davomida ma`lum turdagi operatsiyalarni amalga oshiradi. Buxgalteriya xisobining asosiy vazifasi ushbu jarayonlarni xujjatlarda aks ettirishdir.

Korxona faoliyatida sodir bulgan operatsiyalar darxol ma`lum xujjatlarda kayd qilinib boriladi. Bu jarayonlarni xujjatlashtirish-da ularni soddalashtirib yozish talab etiladi. Buning uchun korxona xujalik mablaglari, ularnig manbalari, majburiyatlar va xujalik jarayonlari shartli rakamlarda ifodalanadi. Ushbu rakamlarni schyotlar deb ataladi.
Shunday qilib, buxgalteriya xisobi schyotlari - bu korxona xujalik mablaglari va operatsiyalarni nazorat qilish va iqtisodiy jixatdan guruxlash usulidir.
Buxgalteriya xisobi schyotlarida korxona xujalik mablaglari, ularning manbalari va operatsiyalar pul birliklarida xisobga olinadi. Demak ushbu mablaglar va operatsiyalar kupayishi yoqi kamayishi mumkin. Bu xolat, albatta, schyotlarda aks ettiriladi. Masalan, korxona kassasidagi nakd pullar 50 "Kassa" schyotida xisobga olinadi. Balansning aktiv kismida joylashgan va xujalik mablaglarini ifodalovchi schyotlar aktiv schyotlar, passiv kismida joylashgan va mablaglar manbasi xamda majburiyatlarni ifodalovchi schyotlar passiv schyotlar deb ataladi.
Buxgalteriya xisobi schyotlari T shaklidagi chizmadan iborat bulib, chap kismi debet va ung tomon kredit deb nomlanadi.
Xar bir schyot aloxida xar bir oy boshida yangi ochiladi va korxona mablagi va manbalari manbasi mikdorini ma`lum chisloga kursatib beradi. Bu xolat schyotning boshlangich koldigi (saldo) deb ataladi.
Aktiv schyotlarda boshlangich koldik debet tomonida, passiv schyotlarda esa kredit tomonlarda joylashgan buladi. Demak aktiv schyotlar buyicha korxona xujalik mablaglari mikdorining kupayishi debet tomonda, kredit tomonda esa kamayishi kayd qilinadi.

Д-т 01 "Асосий воситалар" К-т
С - бошлангич колдик
Қ (купайиш)	- (камайиш)

Shunday qilib, joriy oy davomida schyotlarda uzgarish mos ravishda ularning debet va kredit tomonlariga yozib boriladi. Joriy oy yakunida schyotning debet va kredit tomonlaridagi operatsiyalar summalari kushilib, schyotning debet yoqi kredit tomon oborotlarini tashqil qiladi. Bu jarayon korxonaga kelib tushgan mablaglar - aktiv schyotlarning debet tomoni - va sarflangan mablaglar - aktiv schyotlarning kredit tomoni - mikdorini anglatadi. Passiv schyotlarda esa bu xolat aksinchadir.

Schyotning debet va kredit oborotlari summasidan kelib chikkan xolda uning oy yakuniga bulgan yakuniy koldigi aniklanadi. Bu jarayon akti schyotlarda kuyidagi formula orkali aniklanadi:
қ Қ -