Buxgaletriya hisobining predmeti, metodi va uning elementlari

Asosiy passiv schyotlarning ta’rifi 
Aylanma-fondning kamayishi 
(korxonadan ilgari unga berilgan 
mablag’larning olib qo’yilishi), 
moliyalashning hisobdan chiqarilishi 
(undan foydalanish natijasida), korxona 
majburiyatlari yoki qarzlarning 
kamayishi (uzilishi)
Boshlang’ich qoldiq-korxonaning 
mavjud fondi, olgan moliyaviy, 
majburiyatlari yoki qarzi. Aylanma 
(oborot)-korxona fondining ko’payishi 
(ushbu
korxonaga qo’shimcha
quyilmalar, fondga ajratmalar), 
majburiyatlar yoki qarzlarning
ko’payishi
Kredit oxirgi qoldiq
3. KALKULYATSIYA SCHYOTLARI 
Kalkulyatsiya schyotlari xo’jalik mablag’lari - kelib tushgan materiallar, 
bajarilgan ishlar va xizmatlar tannarxini aniqlash uchun xizmat qiladi.
Tannarxni hisoblab chiqishga yordam beradigan hisob-kitob kalkulyatsiya deb 
nomlanadi. Shundan kelib chiqib, kalkulyatsiyani tuzish uchun kerakli 
ma’lumotlarga ega bo’lgan schyotlar kalkulyatsiya schyotlari deb ataladi. 
Tannarx kalkulyatsiyalanadigan ob’ektga tegishli bo’lgan chiqimlarni ushbu 
schyotlarning debetida yig’ish yo’li bilan hisoblab chiqiladi, chunki bu chiqimlar 
summalari mazkur jarayonda (masalan, xizmat ko’rsatish jarayonida) sarflangan 
mablag’lardir. Shuning uchun kalkulyatsiya schyotlari aktiv hisoblanadi.
Kalkulyatsiya schyotlarining tuzilishi «Asosiy ishlab chiqarish» schyotining 
misolida ko’rib chiqamiz. 
«Asosiy ishlab chiqarish» schyoti 

---

22 
D-t 
K-t
1)
21000
2)
30000
3)
2400
4)
9500
5)
450
10) 45000
Aylanma 67500
Aylanma 45000
Qoldiq 22500
Bu schyotning debitida keltirilgan 5 ta xo’jalik muomalalari mahsulot ishlab 
chiqarish uchun sarflangan turli xarajatlarini anglatadi, 6 muomalaning summasi 
(bajarilgan xizmatlar haqiqiy tannarxining hisobdan chiqarilishi) 45000 so’mga 
teng deb faraz qilaylik. Unda «Asosiy ishlab chiqarish» schyoti quyidagicha 
ko’rinishga ega bo’ladi.
«Asosiy ishlab chiqarish» schyotining debetida xizmatlar tannarxi kelib 
chiqadigan barcha chiqimlar yig’iladi. Uning kreditidan u yoki boshqa 
kompaniyalarga ko’rsatilgan xizmatlarning haqiqiy tannarxi hisobidan 
chiqariladi. Bu schyotdagi qoldiq faqat debetli bo’ladi va tugallanmagan 
mahsulotga qilingan xarajatlarni, ya’ni tugallanmagan ishlab chiqarish tannarxini 
anglatadi.
Kalkulyatsiya schetlar tarkibiga 2010 «Asosiy ishlab chiqarish» schyotidan 
tashqari 0800
«Kapital qo’yilma sotib olish», 2310 «Yordamchi ishlab chiqarish», 2610 «Ishlab 
chiqarishdagi brak», 2710 «Xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar» schetlari kiradi.
 
4. IKKIYOQLAMA YOZUVNING NAZORAT AHAMIYATI 
Asosida amalga oshirilgan xo’jalik muomalalarining iqtisodiy mazmuni ustidan 
ikkiyoqlama yozuv nazorat o’rnatiladi. Bunda schyotlar korrespondentsiyasidan 
foydalaniladi. Buning uchun «Kassa» schyotini, unga nafaqat muomala raqamlari 
va summalarini, balki har bir muomala bo’yicha korrespondentsiyalanuvchi 
schyotlar nomlarini ham ko’rsatgan holda, ko’rib chiqamiz.
«Kassa» schyoti 
D-t
K-t
Boshlang’ich
100 
qoldiq 
4)
D-t «Mehnatga haqi 
bo’yicha xodimlar bilan hisob-
kitoblar» schyoti
1980

---

23 
1)
K-t «Hisob-kitob 2120 
schyoti» schyoti
2)
K-t 
«Hisobdor 8 shaxs- lardan 
qarz»
schyoti
30
3)
«Turli
debitorlarning» schyoti
5)
D-t «Hisobdor shaxsdan
qarz» schyoti
70
6)
D-t «Hisob-kitob» 
schyoti150
Aylanma
2158
Aylanma
2200
Oxirgi qoldiq
58
Ko’rib turibmizki, «Kassa» schyotining debetiga quyidagi muomalalar yozilgan: 
1) 2120 so’m - hisob-kitob schyotidan pullar kelib tushishi; 2) 8 so’m - hisobdor 
shaxs tomonidan ilgari olingan bo’nakning qaytarilishi; 3) 30 so’m - 
debitorlardan birining qarzi uzilganligi.
Kreditga yozilgan muomalalarning mazmuni quyidagicha: 4) 1980 so’m - ishchi 
va xizmatchilarga ish haqi berilishi; 5) 70 so’m - hisobdor shaxslarga bo’nak 
berilishi;
6) 150 so’m
-
sarflanmay qolgan pullarning hisob-kitob schyotiga qaytarilishi.
-
Endi «Kassa» schyoti bo’yicha muomalalarning navbat raqamlari va 
summalari keltirilib, schyotlar korrespondentsiyasi ko’rsatilmagan 
ekanligini ko’z oldimizga keltiraylik. Tushunarliki, bunday yozuvlar 
bo’yicha mazkur schyotda aks ettirilgan muomalalarning konkret 
mazmunini aniqlash mumkin emas. Demak, muomalalarning iqtisodiy 
mazmunini nazorat qilish uchun ularni schyotda yozish paytida shu schyot 
bilan ushbu muomalalar bo’yicha korrespondentsiyada bo’lgan schyotlar 
nomini ham keltirish juda muhimdir.