Bulardan tashqari, tovush o'zgarishlarining yana quyidagi ko’rinishlari mavjud

Nutq tovushlari va ularning hosil bo‘lishi

Ona tili (5-sinf)

Og‘zaki nutqning eng kichik, boshqa mayda bo‘lakka bo‘linmaydigan qismi nutq tovushi deyiladi. Tovushning yozuvdagi ifodasiga harf deyiladi. Bir tovush bir harf bilan ham, ikki harf bilan ham ifodalanishi mumkin: v, a, o, e harflari bir tovushni ifodalasa, sh, ch, ng singarilarda ikki harf bir tovushni ifodalaydi.

Tovushlar o‘pkadan chiqayotgan havoning og‘iz bo‘shlig‘ida to‘siqqa uchrashi yoki uchramasligiga ko‘ra ikki turli bo‘ladi: unli tovushlar va undosh tovushlar. O‘pkadan chiqayotgan havo og‘iz bo‘shlig‘ida hech qanday to‘siqqa uchramay chiqishi natijasida hosil bo‘ladigan tovushlarga unli tovushlar deyiladi. Tilimizda oltita unli tovush bor: a, o, e, o‘, u, i.

O‘pkadan chiqayotgan havo og‘iz bo‘shlig‘ining ma’lum bir joyida yoki bo‘g‘izda to‘siqqa uchrashidan hosil bo‘lgan tovushlar undosh tovushlar sanaladi. Tilimizda quyidagi 24 ta undosh tovush bor: b, v, g, d,z, j, dj, y, k, l, m, n, p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g‘, h, ng.

Nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etadigan inson a’zolariga nutq a’zolari deyiladi. Nutq a’zolariga o‘pka, bo‘g‘iz, tovush paychalari, og‘iz bo‘shlig‘i, til, lablar, tishlar va burun bo‘shlig‘i kiradi. Qaysi nutq a’zosi ishtirok etishiga ko‘ra nutq tovushlari lab tovushlari ( b, p, m, v, f), til oldi (t, l, s, z, d, sh, ch, j, dj, n, r), til o‘rta (y), til orqa (g, k, ng), chuqur til orqa tovushlari (q, g‘,x) va bo‘g‘iz (h) tovushi singari guruhlarga bo‘linadi.

Talaffuzida lab ishtirok etgan tovushlar lab tovushlari deyiladi. Lab tovushlariga b, m, p, v, f undoshlari kiradi. Ular ikkiga bo‘linadi: lab-lab undoshlari - m, b, p lab-tish undoshlari - v, f.

Tilning tish va tanglayga tegishidan hosil bo‘lgan tovushlarga til tovushlari deyiladi.

Til tovushlariga t,d,s,z,ch,y,ng,q,g‘,x undoshlari kiradi. Til qismlarining harakatiga ko‘ra til tovushlari to‘rtga bo‘linadi:

Til oldi undoshlari: t, d, s, z, ch, j, sh, l, r, n.

Til o‘rta undoshi: y.

Til orqa undoshlari: g, k, ng.

Chuqur til orqa undoshlari: q, g‘, x.

To‘siqqa uchragan havoning burun orqali o‘tishidan hosil bo‘lgan tovushlar burun tovushlari deyiladi.

Burun tovushlariga m, n, ng undoshlari kiradi.

O‘pkadan chiqayotgan havoning bo‘g‘izda qisilishidan hosil bo‘lgan tovushga bo‘g‘iz tovushi deyiladi. Bo‘g‘iz tovushiga h undoshi kiradi.