«bujdet hisobi va g’aznachilik» kafedrasi «byudjet hisobi» fanidan

3.Byudjet 
tashkilotlarida 
asosiy 
vositalar 
hisobining 
muammolari va ularni bartaraf qilish 
Asosiy vositalar kirimini hisobga olishning to’g’riligini tekshirishdan maqsad s
otib olingan asosiy vositalar hisobda to’g’ri aks ettirilganligini va foydalanishga top
shirilgan ob’ektlarning real qiymatini ifodalashini tasdiqlashdan iborat.
Тekshiruvning ushbu bosqichida quyidagi amallarni bajarish zarur:
*
sotib olingan asosiy vositalar ob’ektlarining ro’yxatini (miqdori va qiymati ko’rsa
tilgan holda) olish, olingan ma’lumotlarni 01100190 schyotlarning debet oborotlari bilan 
taqqoslash;
 
*
yangidan sotib olingan asosiy vositalar ob’ektlarining jismonan mavjudligi va dast
labki hujjatlarini tekshirish;
 
*
foydalanishga topshirilgan asosiy vositalar ob’ektlarining qiymati buxgalteriya his
obi schyotlarida tegishli tarzda aks ettirilganligini aniqlash;
 
*
soliq qonunchiligining tegishli qoidalariga rioya qilinganligini aniqlash;
 
*
hisobot davri davomida asosiy vositalar katta miqdorda kirim qilingan hollarda e
ski qurilmalar qiymati hisobdan o’chirilganligini. 
 
Asosiy vositalar kirimini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishni boshlashda dastlabki h
ujjatlar, ularning belgilangan qoidalarga muvofiq rasmiylashtirilganligi nuqtai nazaridan 
shaklan tekshiruvdan o’tkazilishi zarur.
Asosiy vositalarni qabul qilishtopshirish (korxona ichidagi harakati) dalolatnomalari

---

dagi ma’lumotlarga asosan 0110/0190 schyotlar debeti bo’yicha kirimiga olingan as
osiy vositaning manbai aniqlanadi: Ustav kapitaliga hissa sifatida (4610 schyot krediti) k
apital qo’yilmalar tartibida puli to’lanib sotib olingan yoki qurib bitkazilganda (0810, 082
0 va 0890 schyotlarning krediti), asosiy podaga qabul qilingan mollar qiymati (0840 s
chyot krediti), tekinga olingan asosiy vositalar qo’shilgan kapital tarkibiga kirimga oli
nganda (8530 schyotning krediti) va h. k.
So’ngra ko’rsatilgan muomalalarni buxgalteriya hisobining schyotlarida aks ettirilish
tartibi tekshiriladi.
Тekinga olingan asosiy vositalar ob’ektlarini hisobga olish bo’yicha muomalalarni a
ks ettirish tartibi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va O’zbekiston Respubl
ikasi Davlat soliq komitetining tegishli me’yoriy hujjatlarida belgilangan.
2003 yil 1 yanvardanboshlab iqtisodning nodavlat sektoridagi korxonalar uchun bep
ul (tekin) olingan asosiy vositalar qiymatiga korxona qo’shilgan kapitali (8530-
schyot krediti) ko’paytirilib kirimga olinadi. (Dt 01100190, Kt 8530) va ular qiyma
ti soliqqa tortiladigan bazaga qo’shiladi. Auditor soliqqa tortiladigan foydaning miq
dorini aniqlash hisobkitobi bilan tanishishi va bepul olingan mulklar qiymati soliqqa 
tortish maqsadida soliqqa tortiladigan foydaga qo’shilganligiga ishonch hosil qilishi lozi
m. Bulardan tashqari, auditor inventarizatsiya o’tkazish natijasida asosiy vositalar tarkibi
da hisobda turgan inventar va xo’jalik ashyolari aniqlanib, ularni inventar va xo’jali
k ashyolari (1080 schyot) qatoriga o’tkazilganining to’g’riligini ham tekshirishi zarur. 
Bundan dastlabki qiymatiga (Debet 1080 schyot va kredit 01100199 schyot), hisoblan
gan eskirish summasiga provodkalar to’g’ri tuzilganligiga alohida e’tibor berish zarur. 
Puli to’lanib sotib olingan, zamonaviylashtirilgan va texnikaviy jihozlangan asosiy
vositalar bo’yicha korxona bir vaqtning o’zida kengaytirilgan takror ishlab chiqarish
ni ta’minlash maqsadida ularning moliyalashtirish manbalarini sof foyda, o’tgan yild
agi taqsimlanmagan foyda, zahira kapitalini aks ettirish lozim. Auditor korxonada sot
ib olingan avtomobillarining to’g’ri rasmiylashtirilganligi, transport
vositalarini sotib olganlik uchun to’lanadigan soliqning aniq hisoblanganligi va o’z vaqti
da byudjetga o’tkazib berilganligini, to’langan soliq summasining sotib olingan avto
mobil dastlabki qiymatiga qo’shilganligini tekshirishi lozim. Agar dastlabki hujjat s
hubha uyg’otsa, ushbu muomalani amalga oshirish uchun javobgar shaxslardan yoz
ma ravishda tushuntirish xati olinadi va qarama - qarshi
tekshiruv o’tkaziladi. Korxona tomonidan transport vositalari sotib olinganlik uchun 
to’langan soliq to’g’risida soliq nazoratiga o’z vaqtida ma’lumotnoma berilganligiga is
honch hosil qilish lozim.
Agar korxonada asosiy vositalarni jismoniy shaxslardan sotib olish hollari uchrasa, audit
or bunga alohida e’tibor berishi lozim. Bunday muomalalar yozma ravishda tuzilgan
oldisotdi shartnomasi bilan sotuvchining pasport ma’lumotlari ko’rsatilib rasmiylashti
riladi. Jismoniy shaxsdan, unga shaxsiy mulk huquqi bo’yicha tegishli bo’lgan vosita
lar (uy, dala hovli, avtomobil, garaj va boshqa mulklar) sotib olinganda, unga to’lan
adigan summadan belgilangan tartibda byudjetga daromad solig’i ushlash kerak. SHu 
bilan birga ushbu jismoniy shaxsga to’lanishi lozim bo’lgan summani o’z vaqtida to’las 
uchun bankdan xo’jalik kassasiga pul olinganligi va kassadan o’z vaqtida va to’liq

---

berilganligi ham tekshirilishi zarur.
Korxona sotuvchi jismoniy shaxsning familiyasi, ismisharifi va doimiy yashash joyini ko
’rsatib, oldi sottining summasi va ushlangan soliq summasi haqida soliq inspeksiyasiga x
abar qilishi lozim. Agar jismoniy shaxs tadbirkor sifatida ro’yxatga olingan bo’lsa, (
litsenziyasi bo’lsa) undan asosiy vosita sotib olinganda daromad solig’i ushlanmaydi. 
Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi quyidagi sabablarga ko’ra ro’y beradi:
* ularni sotish natijasida; 
* chet korxonalar va shaxslarga tekinga berish;
*to’zib ketganligi va ma’naviy eskirishi sababli ularni tugatish natijasida;
* kamomad tufayli;
* tabiiy ofatlar natijasida.
Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi bilan bog’liq muomalalarni tekshirishdan
maqsad quyidagilarni aniqlashdan iborat:
*asosiy vositaning dastlabki (inventar) qiymati va hisobdan chiqarilayotgan vaqtdagi 
eskirish summasi to’liq va tegishli tarzda ularni hisobga oladigan schyotlardan hisobdan 
chiqarilganligini;
* ushbu muomalalar natijasida hosil bo’lgan moliyaviy natijalar (foyda yoki zarar)
foyda va zararlar schyotida to’g’ri aks ettirilganligi.
Bunda quyidagi amallar bajarilishi mumkin:

hisobot davri davomida hisobdan chiqarilgan asosiy vositalar ob’ektlarining hisobd
an chiqarilayotgan kundagi boshlang’ich qiymati va to’plangan eskirish summasi ko’rsati
lgan ro’yxatini olish; hisobdan chiqarilish sababi; sotish bahosi; hisobdan chiqarishning 
moliyaviy natijasi. Olingan axborotlar ma’lumotlarini 01100190 schyotlar krediti 021
00290 schyotlar debeti bo’yicha ma’lumotlar,9310 va 9430 schyotlar ma’lumotlari bila
n solishtirish;

asosiy vositani hisobdan chiqarishga doir muomalani amalga oshirish uchun tegish
li ruxsatning mavjudligi va ularning hujjatlashtirilishini tekshirish;

hisobdan chiqarishga doir har bir muomala bo’yicha (hajmi katta bo’lganda tanlab
) asosiy vositalarni hisobdan o’chirish va moliyaviy natijasini aniqlashning to’g’riligini t
ahlil qilish.
Auditor asosiy vositalar hisobdan chiqarilishini tekshirish chog’ida hisobdan chiqarilish s
ababini, muomalaning maqsadga muvofiqligi va qonuniyligini aniqlaydi. Bunda asos
iy vositalarni sotish uchun tuzilgan shartnomalar, hisobdan chiqarish dalolatnomalari
, asosiy vositalarni qabul qilish topshirish dalolatnomasi, analitik hisob ma’lumotlarid
an foydalaniladi. Dastavval, auditor asosiy vositalarni hisobdan chiqarishda asos bo’
lgan AVshakllardagi dalolatnomalar ma’lumotlarini tekshirishi lozim. Bu dalolatnom
alarda hisobdan chiqarilayotgan asosiy vositalarning dastlabki qiymati va eskirish su
mmasi aks ettiriladi. Auditor hisobdan chiqarilgan asosiy vositalarning inventar kart
ochkalari kartotekadan olinib, dalolatnomaga ilova qilinganligiga ishonch hosil qilish
i kerak. shuningdek, asosiy vositalarning turgan o’rni bo’yicha inventar ro’yxatida ha
m tegishlicha qayd qilinganligi tekshiriladi. Amaldagi schyotlar rejasi va uni qo’llash 
yo’riqnomasiga muvofiq, hisobdan chiqarilish sababidan qat’iy nazar (bepul berish, 
ustav kapitaliga hissa sifatida berish, moliyalanadigan lizing shartnomasi bo’yicha

---

berish, tabiiy ofatlar va ekstremal hollar, o’g’irlanish va kamomad) asosiy vositalar
ni hisobdan chiqarish bo’yicha barcha muomalalar 9210 «Asosiy vositalarning hiso
bdan chiqarilishi» schyotida aks ettiriladi.
Auditor asosiy vositalarni hisobdan chiqarishga doir muomalalarni hisobga olishda
9210 schyotning qo’llanilayotganligini, bu schyotning debeti va krediti bo’yicha yoz
uvlarning to’g’ri aks ettirilganligini hamda asosiy vositalar sotilishi va boshqacha ta
rzda hisobdan chiqarilishining moliyaviy natijalari to’g’ri aniqlanganligini tekshirish zar
ur. Amaliyotda asosiy vositalarni hisobdan chiqarishga doir muomalalar kam sodir bo’la
di. shuning uchun ularni 9210 schyotda to’liq aks ettirish, olingan daromad (ko’rilgan zar
ar)ni to’g’ri aniqlash va hisobdan o’chirish, hamda amaldagi soliq qonunchiligiga rioya q
ilinishini mufassal tekshirish tavsiya etiladi.
Asosiy vositalar bepul berilganda va bozordagidan past bahoda sotilganda auditor a
sosiy e’tiborni jismoniy shaxslarga bepul berilgan yoki sotilgan ob’ektlarga qaratmo
gi lozim. CHunki korxona bu holda daromad solig’i ushlashi va byudjetga to’lashi lozi
m. Sotilgan asosiy vositalar bo’yicha (masalan, transport vositalari, kompyuter usku
nalari va hisoblash texnikalari va boshqalarni sotish) byudjetga mahalliy soliqlar to’
lanayotganligi; korxona asosiy vositalar hisobdan chiqarilayotganda qonun bilan bel
gilangan barcha hollarda QQS hisoblab (debet 9210 schyot, kredit 6410 schyot) va o’z 
vaqtida to’lanayotganligini (debet 6410 schyot, kredit 5110 schyot) auditor aniqlashi zaru
r. Korxona asosiy vositalarni bepul berganida ham asosiy vositalarni qabul qilishto
pshirish (korxona ichidagi ko’chirilishi) dalolatnomasi (nakladnoyi) (AV 1 shakl) bi
lan rasmiylashtirilgan bo’lishi lozim. Dalolatnomada tekinga beriladigan asosiy vositani
ng balans qiymati va berilayotgan paytgacha hisoblangan eskirish summasi ko’rsatilib,
inventar kartochkasi ilova qilingan bo’lishikerak. Dalolatnoma va ilova qilingan hujjatl
ar (pasport, texnik tavsifnoma, yo’riqnoma va boshqalar) asosida guruhlovchi ro’yxat (
vedomost) tuzilib, uning yakuniga asosan asosiy vositaning balans qiymati va eskiris
h summasi hisobdan o’chirilgan bo’lishi kerak.
Auditor tekinga berilgan asosiy vositalar bo’yicha muomalalarni aks ettirish faqat o
luvchi tashkilotdan kirim qilingani to’g’risidagi xabarnoma (avizo) olinganidan keyi
n amalga oshirilganligini hamda shunga qadar bu asosiy vositalar bo’yicha amortiza
tsiya hisoblash to’xtatilmaganligini ham aniqlashi zarur.
Asosiy vositalarni tugatishga doir muomalalarni tekshirishda, auditor avvalo tugatis
h haqida korxona rahbarining, davlat tashkilotlarida esa, direktor, bosh muhandis yo
ki yuqori tashkilotning farmoyishi hamda tuzilgan dalolatnoma (AV 3 shakl) ma’lu
motlarini o’rganadi. Bunda dalolatnomadagi ob’ektning nomi, tayyorlangan yoki qur
ilgan yili, korxonaga kelib tushgan va foydalanishga topshirilgan sanasi, inventar ra
qami, turgan joyi, balans qiymati, eskirishi, qayta baholanish natijalari, kapital ta’mirl
ashlar soni kabi ma’lumotlar tekshiriladi. SHu bilan birga ushbu dalolatnomada ob’ektni
ng asosiy qismlari, detallari, tarkibiy qismlarining texnik holati haqidagi ma’lumotla
r keltirilgan va uni tugatish zarurligi asoslangan bo’lishi lozim. Halokat oqibatida yaroqsi
z bo’lib qolgan mashinalar, jihozlar va transport vositalari qiymatini hisobdan chiqa
rish dalolatnomasiga sabablari va aybdorlari ko’rsatib tuzilgan halokat to’g’risidagi da
lolatnoma nusxasi ham ilova qilingan bo’lishi kerak. Bulardan tashqari dalolatnoman
ing maxsus qismida keltirilgan asosiy vositalarni tugatish bo’yicha yakuniy hisob-
kitoblar hamda ular yuzasidan tuzilgan buxgalteriya provodkalarining to’g’riligi ham t

---

ekshiriladi.
Asosiy vositalarni moliyalanadigan lizing shartnomasi asosida uzoq muddatli ijaraga
berish natijasida xo’jalikdan chiqarilishi (Dt 0920 Kt 9210), o’g’irlanish (Dt 9430
Kt 9210) hollarida, auditor, ijarachi tomonidan moliyalanadigan lizing shartnomasi
bo’yicha majburiyatlarning o’z vaqtida bajarilishi va yetkazilgan zararning aybdor s
haxslar tomonidan to’liq koplanganligiga (Dt 4730 Kt 9430) jiddiy e’tibor berish kera
Amaliyotda asosiy vositalarni tugatishga doir muomalalar auditining ayrim xususiyatlari 
mavjud. Bu yerda auditor to’liq amortizatsiya qilinmagan asosiy vositalarni tugatish
ning moliyaviy natijasi to’g’ri hisobdan o’chirilganligiga alohida e’tibor berishi zarur. O
b’ektni hisobdan o’chirishda uning tiklash qiymati va eskirishi ikki qismga bo’linadi: 
asosiy vositalarni qayta baholash paytiga bo’lgan va o’tkazilgan qayta baholash nati
jasida yuzaga kelgan tiklash qiymatlari va eskirish summalari.
Shuning uchun asosiy vositalarni tugatishda 9210 schyotda aniqlangan yo’qotishlar
qisman foyda (9430 schyotining krediti), qisman esa qo’shilgan kapital (8510 schyotnin 
krediti) hisobiga hisobdan o’chirilishi mumkin. Agar korxonada tekshirilayotgan davr
da avtomobil sotib olingan bo’lsa, u holda avtotransport vositalarini sotib olishda his
oblangan soliqning to’g’riligini tekshirish zarur. Auditor, shuningdek avtotransport vos
italarini sotib olganlik uchun soliq summasining ob’ekt dastlabki qiymatiga qo’shilg
anligini; qo’llaniladigan stavkalar va soliqqa tortiladigan bazani (avtomobilning qo’sh
ilgan qiymat solig’isiz sotuv bahosini) aniqlashning to’g’riligini ham tekshirishi lozim.
Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishini tekshirishda qo’shilgan qiymat solig’i v
a foyda solig’i to’g’ri hisoblangani hamda to’langanligini aniqlash zarur. Asosiy vo
sitalar sovg’a qilish shartnomasi bo’yicha berilganda, qo’shilgan qiymat solig’ini asosiy
vositani beruvchi tomon to’laydi. Asosiy vositalarni sotish va ularni sovg’a qilish sh
artnomasiga muvofiq berishga doir muomalalarni tekshirish chog’ida schyotfakturala
rning to’ldirilishi va ularning sotish daftarida ro’yxatga olinishiga e’tibor berish zarur.
Asosiy vositalar qoldiq qiymatidan past bahoda sotilgan hollarda QQS asosiy vositanin
g qoldiq qiymatiga nisbatan hisoblanishi va byudjetga to’lanishi lozim ekanligini au
ditor inobatga olishi lozim. QQS ni qo’shimcha hisoblash bu holda alohida hisob-
kitob qilinadi va korxona ixtiyorida qoladigan foyda hisobidan amalga oshiriladi.
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarishda QQS ni hisoblash uchun soliqqa tortiladiga
n bazani aniqlash xususiyatlari quyidagi jadvalda ko’rsatilgan.
 
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarishda qo’shilgan qiymat solig’ini hisoblash uchun soli
qqa tortiladigan bazani aniqlash xususiyatlari.

Hisobdan chiqarilish sababi.
Soliq hisoblash tartibi (asos bo’luvchi me’yoriy hujjat)
Asosiy vositalarni sotish va tekinga berish.
Asosiy vositalar sotilganda yoki tekinga berilganda