|
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga
quramiz. Toshkent “O’zbekiston” 2017-yil
2. Mirziyoyev.SH.M. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz Toshkent “O’zbekiston” 2016-yil
3. Nurmatov H. va boshqalar “Musiqa” 2-sinf uchun darslik G’.G’ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi .Toshkent -2003
4. Nurmatov H. va boshqalar “Musiqa” 3-sinf uchun darslik G’.G’ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshkent-2003.
5.O’quvchilarda musiqiy-nafosat tarbiyasini shakllantirish yo’llari. Toshkent-1992-yil
92-bet
МУҲАММАНИЁЗ НИШОТИЙ “НАЙ ВА ШАМШОД” АСАРИ
ЎЗДК катта катта ўқитувчиси
Ботир Досимбетов
Аннотация
Мазкур мақолада мумтоз шоирларнинг мусиқий чолғуларга бўлган эътибори
намоён этилган. Айниқса ўз даврида машҳур бўлган чолғулар, созандалар ва
мақомлар ҳақидаги аруздаги шеърий кўринишлари баён этилган.
Аннотация
В данной статье как классические поэты обращались в своей поэзии к
музыкальным инструментам. Особенно в своё время известные музыкальные
инструменты, музыканты и макомы прослежено на поэтический рифмы аруза.
Annotation
In this article, classical poets musical accompaniment to musical instruments is
demonstrated. Especially popular in his time is described his poetic appearance in aruz
about the musical instruments, musicians and statuses.
Калит сўзлар: чанг, най, уд, нағма, нола, тарона, муғанний, соз, наво, мақом,
зикр
.
Ўзбек халқининг мусиқа мероси жуда бой ва қадимий тарихга эга. Унинг
ажойиб анъаналари, буюк мусиқий асарлари, бебаҳо ижод маҳсули бугунги кунга
қадар сақланиб келмоқда ва ёшлар қалбидан жой олмоқда. Аслида куй ва оҳанг
инсон руҳиятининг ифодаси саналади. Ҳар қандай асарнинг ғояси, тасаввури
аввало ижодкорнинг ҳаёлида пайдо бўлади, сўнгра ижро воситасида жонланади ва
муайян асар шаклланади. Ушбу ҳаёлот маҳсули бўлган беназир наво
165
тингловчининг кўнглидан, қалбидан жой ола билса, умри боқий бўлади, узоқ
йиллар шинавандалар дилини ҳушнуд этади. Куйга шеърият ошно бўлганда эса
асарнинг мукаммаллиги янада ортади, мазмунан бойиб боради, тингловчининг
қалбидан янада чуқурроқ ўрин эгаллайди. Мукаммал ихтисослашган мақом
санъатида оҳанг ва шеърият уйғунлиги ўта юксак даражада намоён бўлади. Унда
куй шеърга, шеър куйга қўшимча қанот боғлаб чуқур маънолар ҳамда руҳий
ҳолатларга даъват этади. Шеър фақат вазн, қофия, радиф, равий, рукн яъни бир сўз
билан айтганда шаклгина эмас, балки унинг ичдаги ғоя, фикр ва маъжозий
маънолар мажмуи ҳамдир. Бунда шакл таркибий тузилмаларда намоён бўлса,
маъно эса мажозий рамзлар, сўзлар ортида ёки мисралар орасида беркингандек
туюлади. Узоқ даврлардан буён куйлаб, айтиб келинаётган мақом шеъриятида
бундай сиру асрорлар, айниқса кўп учрайди. Мақом шинавандаси ана шундай
шеърларнинг мағзини чақа билиши, уларнинг нозик томонларидан хабардор
бўлишлари зарур. Шеърият ва мусиқа орасидаги умумий кўприк, ғазалнинг ички
мусиқийлигини таъминловчи омил бу вазндир. Вазндор шеърлар куй каби
эшитувчини беихтиёр ўз гирдобига тортиб боради. Бу ҳолат бадиий асардан завқ
олиш, ҳаяжонланиш, дунёни ҳис туйғулар ёрдамида идроклаш имконини беради. У
инсон қалбини олийжанобликка, маънавият оламига, куйдан, Шеърдан, умуман
бадиий образдан завқ олишга чорлайди.
Ўзбек мусиқасида чолғу ижрочилиги жуда қадрланади ва ҳар бир чолғу ва
куйлар ўз тарихий келиб чиқиши билан аҳамиятлидир. Ҳар бир чолғунинг ўзини
ривояти бор. Масалан Ҳазрати Мир Алишер Навоий “Ҳамса” асаридаги “Саббаи
Сайёр” ҳикоясида Дилором Чангийнинг чанг чолғусига алоҳида ривояти бор.
Бундан ташқари Дилором усталик билан чалаётган чангнинг ўзини ясалишидан
тортиб, ижрочилари ва эшитувчилари ҳақида ҳам таърифлар бериб ўтади.
Шунингдек бир ғазалларида:
Уддек куймаклигим шарҳ эт забони ҳол ила,
Нағмада удинг лисонин сеҳри пардоз айласанг
166
Алишер Навоий деярли барча ғазалларида мусиқий чолғулар, оҳанглар
ҳақида ёзиб ўтган, аҳир бежизга Навоий таҳаллуси Наво сўзидан олинмаган.
Бобораҳим Машрабнинг ушбу сатри ҳам аҳамиятга молик:
Дема танбур ноласин қўл ташлаганда тордин,
Балки келмиш бу тарона суннати Жаббордин.
Танбурни симига кўлиб тегиб ажойиб нола қилиб бўлмайди, яратганнинг
изнисиз чиройли ижро бўлмайди.
Ўрта асрларда ёзилган мусиқий ва бадий асарларда най чолғу ижрочилиги
тўғрисида муҳим маълумотлар бериб ўтилган. Бундай маълумотларни ўрганиш
хозирги замон най чолғу ижрочилигини ривожлантириб бориш асосларидан
ҳисобланади. Ана шундай асарлардан бири Муҳаммадниёз Нишотий-
Хоразмийнинг (ХVIII аср) “Най ва шамшод” мунозора асаридир. Нишотий бу
асарини ўзининг “Ҳусн ва Дил” достони таркибида берган. Унга кўра бир шоҳ базм
(базм) ташкил қилади. Унда барча созандалар қатори най чолғу ижрочилари ҳам
бор эди. Шоир дейди:
Наҳл дема шамъи дилафрўз эди,
Базм эли парвонаи жон сўз эди...
Нега муғанний бор эди най новоз
Барчаси хушнуд эди, чун сарвиноз
Яъни: Базм аҳли “дилларни тушунувчи ва ширин сўзли кишилар эди, улар
орасида сарвга ўхшаш хуш қоматни най чолғуси муғанний ҳам бор эди”. Нишотий
бу ўринда созандаларини най чолғусининг ўзига қиёсламоқда.
Бор эди хуш лаҳжа бори хушнаво,
Ойшаи дилға дамидин сафо.
Яъни: Най созандаларининг “барчаси хуш сўзни бўлиб, найда хушнаволар
таратдилар ва бундан диллардаги ғамлар кетди”
Нолаи найни қилибон истисноъ,
Мурға дарахт айлар эдилар самоъ.
Яъни: созандалар ижро қилган “най нолаларини дарахтлардаги қушлар ҳам
тинглаб, рақсга тушар эдилар".
Солмиш эди ниғмаи най жонға ўт,
Жўриши май боғ ила бўстонға ўт.
167
Яъни: Най наволари базм иштирокчиларининг жонига ўт солди ва натижада бутун
боғу бўстонга ўт тушди”.
Ўлди баланд эл аро ғавғо дағи,
Чиқди фалак узра ол-оло дағи.
Яъни: Най садолари “базм аҳлини завққа солди ва барча дод деб еру кўкни
бошига кўтарар эди”.
Нишотий бу ўринда най созандаларининг истеъдодига урғу беради. Демак, 18
асрда юртимизда най чолғуси кенг истеъмолда бўлган ва унинг маҳоратли
ижрочилари ҳам фаолият кўрсатган.
Нишотий най тилидан мазкур чолғу ижрочилиги хусусиятлари тўғрисида
қуйидагиларни ёзади:
Кўр мани бу базм аро дам соз ёр,
Кўк бўладур нолам ила соз ёр.
Яъни: Мен базмда нафас берувчиман нолам бутун борлиқни тутади”.
Бўлсам эл ичра не ажаб муҳтарам,
Ёр ила оғзим бир эрур дам-бадам
Бу ўринда мутаффакир созандани ёр деб таништираётганлиги ўзига хосдир. Бунинг
маъноси шуки, най чолғуси садолари ёр (инсон) сирларини ифодалайди.
Манда намоён бўладур нафқи руҳ,
Мандин олур дур эли файзу футуҳ
Яъни: Най наволарида инсон руҳи садолари ифодаланади ва шу сабабли
ундан эл файз ва шавқ олади”.
Шунингдек, Нишотий бу ўринда най чолғуси ХВИИИ асрда қуйидагича амалда
бўлганлигини таъкидлаб кўрсатади:
1)
Шоҳлар базмларида;
2)
Эл тўю-томошаларида;
3)
Дарвешлар зикрларида;
4)
Мақом ижрочилигида.
Жумладан, мутаффакир най тилидан мақом ижрочилигида қўлланилганлиги
тўғрисида дейди:
Рост нетонг бўлса манго сўзу соз,
Бўлди муяссар манга тавфи чин оз.
Бу ўринда икки маъно ифодаланган: 1) “Най наволари рост сўзлайди, уни
тинглаганлар покланади”; 2) Най чолғусида “Рост” ва “Ҳижоз” мақомлари
ҳадди-аъло даражада ижро этилади”.
Зеро, Нишотийнинг “Най ва Шамшод” асари ХVIII асрда Хоразм, умуман
мусиқа саънатимизда кенг қўлланганлиги тўғрисида муҳим маълумотлар
берувчи асарлардан биридир.
168
Do'stlaringiz bilan baham: |
