Бухоро мусиқа фольклорининг тарихий- назарий ва амалий масалалари

 
 

---

110 
ЎЗБЕК ХАЛҚ ҚЎШИҚЛАРИ – БАДИИЙ ТУШУНЧАНИ ЎСТИРУВЧИ 
ВОСИТА 
Бобуршох Нуруллаев, 
БухДУ II босқич 
магистранти 
Миллий мусиқанинг энг оммалашган тури халқ қўшиқларидир. Халқ 
қўшиқларида воқеа ҳодисалар якка шахснинг барча кечикмалари ўз аксини топади 
ва бу ҳолат жамоанинг ҳис – туйғулари билан уйғунлашган ҳолда жаранглайди. 
Шунинг учун ҳам фольклор ҳамда миллий куй – қўшиқларимиз ёшларни 
тарбиялашга муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Бугунги кунда шундай тарбиявий 
манбага эга бўлган халқ қўшиқларининг мактаб дастуридаги ўрни қандай? миллий 
қўшиқлар воситасида ёшларни тарбиялашда биз қандай фойдаланаяпмиз? – деган 
савол кўндаланг туради. 
Маълумки, умумий ўрта таълим мактабларида мусиқа маданияти дарси 
ўқувчиларда ахлоқий – эстетик тарбияни шакллантириш ҳамда ривожлантиришда 
самарали предмет сифатида ўқитилади. Дарсда ўқувчилар миллий мусиқамиз 
дурдоналари билан бирга жаҳон халқлари мусиқасидан ҳам вокив бўладилар. 
Мусика ўқитувчиси олдига қўйилган вазифалар эса, ўқувчиларни миллий 
мусиқамизнинг, янги қўшиқларнинг яратилиш тарихи, уларда куйланадиган ғоя ва 
мақсадлар билан таништириш асосий вазифа ҳисобланади. Чунки, ўқувчилар 
миллий фольклор қўшиқларини тинглаганда ёки куйлаганда уларда миллий ғурур, 
Ватанни, миллатни чин дилдан севиш, гўзалликни, эзгуликни ҳис этиш, пок ният ва 
чинаккам инсоний туйғулар шаклланиб боради. Бугунги кунда муҳим тарбиявий 
восита манбаи бўлган миллий қўшиқлар мактаб мусиқа маданияти дарсидан қай 
даражада ўрин олганлиги қуйидаги манзарада намоён бўлади. 
Биз бу мақсадни амалга оширишда таҳлил асосида бошланғич синф ўқувчилари 
учун яратилган мусиқа дарсликларини танладик. 
Биринчи синф мусиқа дарслигида тинглаш учун тўртта “Андижон полькаси”, 
“Дўлонча”, “Чертмак”, “Дилхирож” куйлари, куйлаш учун эса тўртта: “Читти гул”, 
“Осмондаги ой”, “Олмача анор”, “Чорий чанбар”, сингари фольклор қўшиқлари 
киритилган. Бундан шу нарса аёнки, биринчи синф мусиқа дарслигида куйлаш ва 
тинглаш учун бор йўғи тўртта миллий куй, тўртта миллий қўшиқ киритилган 
холос. Бу эса мазкур синф ўқувчиларининг эстетик талаб ва эҳтиёжларини тўла 
қондира олмаслиги табиий. Назаримизда, бошланғич синф мусиқа дарсликлари 
қуйидаги фольклор қўшиқлари билан тўлдирилиши мақсадга мувофикдир. 
Жумладан, “Бегимжон укам”, “Бороолмадим”, “Алпомиш”, “Яллама-ёрим”, 
“Гуллола”, “Гулёр”, “Гул уйин”, “Дўст-дўст”, “Аноржон”, “Чиройли”, “Қани-қани”, 
“Қизгина”, “Бодом қовоқ”, “Омон-омон”, “Гирён қозоқ” сингари қадимий куй 
қўшиқлар шунингдек, республикамиз вохаларига хос бўлган “Бухорча”, 
“Мавриги”, “Наманганнинг олмаси”, “Лазги”, “Азим дарё” ҳамда Ватан 
истикболини мадҳ этувчи қўшиқлар киритилса мақсадга мувофиқ бўлар эди. 
Таъкидлаш жоизки, юқорида келтирилган “Бухорча” ва “Мавриги” қўшиқларидан 
намуналар юқори синф мусиқа дарсликларига киритилган. Лекин “Бухорча” ва 
“Мавриги”лар туркум сифатида шаклланганлиги боис, улардан айрим намуналарни 
бошланғич синф дарсликларига ҳам киритиш мақсадга мувофиқдир. 

---

111 
Шуни эътироф этиш керакки, умумий ўрта таълим стандарти асосида мусиқа 
маданияти фани бўйича 5-7 синфлар учун дарсликлар тузишга муаллифлар Ҳ. 
Нурматов, А. Мансуров, Д. Каримова, С. Бегматов, Қ. Мамиров, И. Рўзиев, О. 
Иброҳимов, Ж. Садировлар миллий мусиқамизнинг барча имкониятларидан кенг 
фойдаланганлар ва ушбу дастурни тузишга улар ўзгача усулни қўллаганлар. 
Муаллифлар таъкидлаганларидек дастурнинг асосий моҳияти шундаки, унинг ҳар 
бир чорак учун белгиланган бош мавзудан келиб чиқади ва ўрганиш жараёнида 
мусиқанинг аниқ моҳиятини тушунишга ёрдам беради. Бундан ташқари дастурда 
мусиқа тигнлаш, қўшиқ куйлаш ва мусиқа саводи машғулотлари дарснинг 
мустақил қисми эмас, балки дарс мавзусини очиб берувчи мусиқа фаолияти 
сифатида қаралиши керак. Шунингдек, дастурда рақс ва турли ритмик ҳаракатлар, 
яъни чапак чалиш, шақилдоқ ўйнатиш мусиқага жўр бўлувчи болалар чолғу 
асбоблари ҳамда мусиқа ижодкорлги каби янги мусиқий фаолиятларига эътибор 
қаратганлиги дарснинг самарадорлигини оширишда муҳим омил бўлади. 
Муҳими, янги тузилган дастурга мусиқий асарнинг 50-60 фоизининг (хусусан 
юқори синфларда) миллий куй ва қўшиқлар қатори мумтоз ашулаларимизнинг 
киритилганлиги мақсадга мувофиқдир. Айниқса, халқ қўшиқлари қатори мумтоз 
ашулаларимиз яъни мақомларнинг мушкилот ва наср қисмларидан шўъбалар 
киритилгани айни муддаодир. 
Эндиги мақсад, ана шу дастур асосида яратилган дарслик ҳамда қўлланмалар 
мазмунини бойитишда миллий фольклор куй ва қўшиқлар, Хоразм халфачилик 
мактаби репертуаридан намуналар, достон қўшиқлари, Фарғона водийсининг 
ўйноқи шўх лапар ва яллалари шунингдек, Сурхон воҳасининг жозибали халқ 
қўшиқлари ҳисобидан тўлдириб дарс сифатини яхшилашдан иборатдир. 
Шундан келиб чиқиб, айтиш мумкинки, мусиқа маданияти дарси бўйича 
яратилажак дарсликлардан миллий куй ва қўшиқларимиз мустаҳкам ўрин олса, ёш 
авлодни ахлоқий, маънавий ва эстетик жиҳатдан тарбиялашда асосий восита бўлиб 
хизмат қилади. Миллий қўшиқлар мактаб мусиқа маданияти дарсидан қай 
даражада ўрин олганлиги қуйидаги манзарада намоён бўлади. 
Биз бу мақсадни амалга оширишда таҳлил асосида бошланғич синф ўқувчилари 
учун яратилган мусиқа дарсликларини танладик. 
Биринчи синф мусиқа дарслигида тинглаш учун тўртта “Андижон полькаси”, 
“Дўлонча”, “Чертмак”, “Дилхирож” куйлари, куйлаш учун эса тўртта: “Читти гул”, 
“Осмондаги ой”, “Олмача анор”, “Чорий чанбар”, сингари фольклор қўшиқлари 
киритилган. Бундан шу нарса аёнки, биринчи синф мусиқа дарслигида куйлаш ва 
тинглаш учун бор йўғи тўртта миллий куй, тўртта миллий қўшиқ киритилган 
холос. Бу эса мазкур синф ўқувчиларининг эстетик талаб ва эҳтиёжларини тўла 
қондира олмаслиги табиий. Назаримизда, бошланғич синф мусиқа дарсликлари 
қуйидаги фольклор қўшиқлари билан тўлдирилиши мақсадга мувофикдир. 
Жумладан, “Бегимжон укам”, “Бороолмадим”, “Алпомиш”, “Яллама-ёрим”, 
“Гуллола”, “Гулёр”, “Гул уйин”, “Дўст-дўст”, “Аноржон”, “Чиройли”, “Қани-қани”, 
“Қизгина”, “Бодом қовоқ”, “Омон-омон”, “Гирён қозоқ” сингари қадимий куй 
қўшиқлар шунингдек, республикамиз вохаларига хос бўлган “Бухорча”, 
“Мавриги”, “Наманганнинг олмаси”, “Лазги”, “Азим дарё” ҳамда Ватан 
истикболини мадҳ этувчи қўшиқлар киритилса мақсадга мувофиқ бўлар эди. 
Таъкидлаш жоизки, юқорида келтирилган “Бухорча” ва “Мавриги” қўшиқларидан 

---

112 
намуналар юқори синф мусиқа дарсликларига киритилган. Лекин “Бухорча” ва 
“Мавриги”лар туркум сифатида шаклланганлиги боис, улардан айрим намуналарни 
бошланғич синф дарсликларига ҳам киритиш мақсадга мувофиқдир. 
Шуни эътироф этиш керакки, умумий ўрта таълим стандарти асосида мусиқа 
маданияти фани бўйича 5-7 синфлар учун дарсликлар тузишга муаллифлар Ҳ. 
Нурматов, А. Мансуров, Д. Каримова, С. Бегматов, Қ. Мамиров, И. Рўзиев, О. 
Иброҳимов, Ж. Садировлар миллий мусиқамизнинг барча имкониятларидан кенг 
фойдаланганлар ва ушбу дастурни тузишга улар ўзгача усулни қўллаганлар. 
Муаллифлар таъкидлаганларидек дастурнинг асосий моҳияти шундаки, унинг ҳар 
бир чорак учун белгиланган бош мавзудан келиб чиқади ва ўрганиш жараёнида 
мусиқанинг аниқ моҳиятини тушунишга ёрдам беради. Бундан ташқари дастурда 
мусиқа тигнлаш, қўшиқ куйлаш ва мусиқа саводи машғулотлари дарснинг 
мустақил қисми эмас, балки дарс мавзусини очиб берувчи мусиқа фаолияти 
сифатида қаралиши керак. Шунингдек, дастурда рақс ва турли ритмик ҳаракатлар, 
яъни чапак чалиш, шақилдоқ ўйнатиш мусиқага жўр бўлувчи болалар чолғу 
асбоблари ҳамда мусиқа ижодкорлги каби янги мусиқий фаолиятларига эътибор 
қаратганлиги дарснинг самарадорлигини оширишда муҳим омил бўлади. 
Муҳими, янги тузилган дастурга мусиқий асарнинг 50-60 фоизининг (хусусан 
юқори синфларда) миллий куй ва қўшиқлар қатори мумтоз ашулаларимизнинг 
киритилганлиги мақсадга мувофиқдир. Айниқса, фольклор қўшиқлари қатори 
мумтоз ашулаларимиз яъни мақомларнинг мушкилот ва наср қисмларидан 
шўъбалар киритилгани айни муддаодир. 
Эндиги мақсад, ана шу дастур асосида яратилган дарслик ҳамда қўлланмалар 
мазмунини бойитишда миллий фольклор куй ва қўшиқлар, Хоразм халфачилик 
мактаби репертуаридан намуналар, достон қўшиқлари, Фарғона водийсининг 
ўйноқи шўх лапар ва яллалари шунингдек, Сурхон воҳасининг жозибали фольклор 
қўшиқлари ҳисобидан тўлдириб дарс сифатини яхшилашдан иборатдир. 
Шундан келиб чиқиб, айтиш мумкинки, мусиқа маданияти дарси бўйича 
яратилажак дарсликлардан миллий куй ва қўшиқларимиз мустаҳкам ўрин олса, ёш 
авлодни ахлоқий, маънавий ва эстетик жиҳатдан тарбиялашда асосий восита бўлиб 
хизмат қилади.