Бухоро давлат университети

Ҳилолдошлар оиласи

Бу оилага 100 та туркумга мансуб 4000 тадан ортиқ тур киради. Улар ер юзида кенг тарқалган куп йиллик ўтлар-цан иборат. Ўзбекистонда 16 та туркумга оид 90 та тури ўсади. Оилага кўп йиллик илдизпояли ўтлар киради. Барг­лари ингичка, қаттиқ. Гуллари майда, кўримсиз, икки жинсли ёки бир жинсли, бошокчаларда жойлашган Гулқурғони 6 та ёки 3 та тангачадан иборат. чангчиси 3 та, шамол ёрдамида чангланади. Меваси 3 қиррали ёнғоқча. Бу оилага Ўзбекистонда кенг таркалган ранг (Сагех), Саломалайкум (Cyрerus) каби туркумлар киради.

Оила вакиллари ем-хашак ўсимлик сифатида муҳим аҳамият касб этади. Папирус деб аталадиган қоғоз тайёрланадиган ўсимлик ҳам шу оилага киради.


Буғдойнамолар (Poales) қабиласи
Буғдойдошлар (Роасеае) оиласи

Бу оилага 650 туркумга мансуб, 10000 тур киради. Ўзбекистонда эса 82 туркумга кирувчи 252 тури учрайдн. оила­га жуда куп космополит турлар киради. Уларнинг аксарият кисмини бир ва кўп йиллик ўтлар ташкил этади. Булар орасида бўйи 30-40 м га агадиган дунёда энг тез ўсувчи бамбук ҳам бор. Поялари (сомонпоя) бўғимли, бўғим оралиғининг ичи бўш. Барглари кетма-кет жойлашган. Барг банди новасимон бўлиб, пояни ўраб туради, Гуллари икки жинсли, айрим турлари бир жинсли.

Тўпгули мураккаб бошоқ, ме­васи дон. Буғдойдошлар оиласига халқ хўжалигида муҳим аҳамиятга эга.
Магнолиясимонлар синфи (аждоди) таксонларга бойлиги билан алоҳида ўринда туради. У 8 та синф (аждод)ча, 128 та қабила, 429 та оила, 10000 туркум ва тахминан 19000 турни ўз ичига олади.
Келтирилган мазкур оилалар таксономиясидаги ўзгаришлар билан берилди. Оилалар тўғрисида янги маълумотлар асосида қисқача маълумотлар келтирилди.
Буғдойнамолар қабиласи - Poales
Буғдойдошлар оиласи - Poaceae
Бу оилага бир йиллик икки йиллик ва кўп йиллик ўсимликлар ва баъзан бўйи бир неча метрга етадиган дарахт ўсимликлар киради. Поялари похол бўлиб, бўғим ва бўғим оралиқлари бор, поянинг бўғим оралари ичи бўш (ковак) баъзи холлардагина масалан, маккажўхори, сава чўллардир. Барглари чизиқли оддий барг қини ва барг пластинкасидан иборат бўлиб кўпинча барг кўриниб турадиган тилча бор: Барглари пояга навбат билан жойлашади. Тилчага ёпишиб, туриб барг қини билан похол поя оралиғидаги бўшлиқдаги бўшлиққа сув киришига йўл бермайди. Тилча систематик белгилари бўлиб, унинг шакли ва катта кичиклиги ҳар хил бўлади. қин бўғинлар оралиғидаги ўсиш зоналарини химоя қилади. Ва айни вақтда пояни чидамлилигини ортиради.
Бошоқдошларнинг оиласи тупроқ юзасидаги ёки ундан юқори тўрган қисмида тўпланиш бўғимидан шохлайди. Fалладошларнинг гули бир ёки икки жинсли бўлиб, улар дастлабки тўпгул-бошоқчаларга йиғилган. Бошоқчалар ҳам ўз навбатида мураккаб тўпгуллар: мураккаббошоқ, мураккаб ровак, попук ва сўтана ҳосил қилади. Бошоқчанинг тузилиши ҳар хил бўлиб, у систематик белги ҳисобланади. Типик бошоқнинг бутун бошоқчани махкам ўраб оладиган бир жуфт пўсти бўлади. Пўсти ичида 1 та ёки кўп гул туради. ҳар бир гул пўстининг остки қисмини ҳам ўраб. Устки гул пўстининг 2 та қирраси бор: бу унинг гулқўрғонини туташиб ўсган 2 та баргчасидан иборат экан ишчини кўрсатади. Бундан кейин 2 та, баъзан 3 та ва ундан ҳам кўп 2 га ажралган гулқўрғон пардаси (Lodikulae) жойлашган. Бу парда ғалладошларнинг гуллаш биологиясида катта аҳамиятга эгадир. Гуллаш олдидан пардалар нихоятда шишиб кетади ва шунинг учун гул пўсти очиладиган, бу эса чангчи ва уруғчиларнинг гул ичида чиқишига имкон беради.
Чангчи кўпинча 3 та , баъзан 1, 2, 6 та ёки ундан кўп бўлади. Чангчиларнинг кўп миқдор қуруқ ва енгил чанг чиқарадиган йирик чангдони бўлади. Чангчи иплари ўсимлик гуллагунча қисқа бўлади, лекин гуллаш вақтида тез узаяди ва чангдонларини гулдан ташқарига чиқаради. Чангчи тушиб ўсган 2-3 та мева баргчадан тузилган. Чангчи оғизчаси 2 бўлакчали, баъзан 1-3 бўлакчали патсимон, фақат маккажўхо-рининг уруғчи оғизчаси ипсимон. Тугунчаси устки, бир уяли тўғри ёки бир оз эгилган 1 та уруғкуртакда бўлади.
Бошоқлар шамол ёрдамида, фақат баъзилари ўз-ўзидан чангланади. Меваси дон бўлиб, у гулқўрғон билан зич туташиб ўсади. Эндосперма жуда ривожланган.
Кўп йиллик бошоқлар тўпланиш усулига қараб 3 та типга бўлинади.
1. Илдизпояли бошоқлар бошоқдошларнинг тўпланиш бўғимларидан бирмунча узун новдалар чиқади, улар ер тагига горизонтал холатда ўсувчи илдиз поялардир. Буғдойиқ, сув буғдойиқ, қамиш илдизпояли бошоқдошларга мисол бўла олади.
2. Сийрак тўпланувчи бошоқдошлар Буларнинг бўғими ҳам ер юзасида бўлади, лекин бўғимдан чиққан новдалар ер устидаги асосий пояга нисбатан ўткир бурчак билан кўтарилади. Тимофивка оқ сухта сийрак тўпланувчи ўсимликларга мисол бўла олади.
3. Зич тўпланувчи бошоқдошлар Буларнинг илдизпояли ҳамда сийрак тўпланувчи бошоқдошлардан фарқи шуки, тўпланиш бўғими ер юзасидан юқорида бўлади. ҳар қайси бўғимидан оралиқларижуда қисқа бўлган новдалари чиқади. ҳар бир новда ўзининг тўпланиш бўғимини ҳосил қилади. Ундан худди юқорида айтилганидек ички ён новдалар пайдо бўлади. Натижада, зич тўп вужудга келади зич тўпланувчи бошоқдошларга чалов бетагалар мисол бўла олади.
Бошоқдошларнинг тўпланиш типи тупроқ ҳосил бўлишда катта аҳамиятга эга. Бошоқдошлар оиласи 3 та кенжа оилага бўлинади.
1. Бамбуксимонлар
2. Тариқсимонлар
3. қўнғирбошсимон
Булардан МДХ да 2 таси яъни тариқсимонлар ва қўнғирбошсимонлар кенжа оилаларига мансуб ўсимликлар учрайди.
Бамбуклар кенжа оиласи -Bambuseae
Бу оиланинг деярли ҳамма вакиллари илдиз пояли кўп йиллик ўсимликлар бўлиб, жуда шохлаб кетадиган кўп йиллик дарахтсимон поялар чиқаради. Пояларининг бўйи баъзилари-да 40 м га йўғонлиги 30 см га боради. Тўпгуллари супиргисимон, кўпчилигининг гулларида 3 та лодикула, 6 та оталик, 3 -2 та устунча бор. Меваси дон, баъзиларида ёнғоқча ёки резавор мева ҳолида 200 дан ошиқ тури тропик ва субтропик минтақаларда ўсади. Ёввойи ҳолда ўсадиган бамбукларни ерли аҳоли деярли ҳамма хўжалик ишларида ишлатади.