4.1-расм. Бухгалтерия ҳисоби счётларининг таснифланиши
Корхона фаолиятида ёппасига, узлуксиз ҳисоб қилиб борилар экан,
корхона барча мулкини ўрганиб, уларнинг хусусиятларини яхшилаб англаб
етмоқ керакдир. Корхона мулклари ҳисоби тўлиқ юритилар экан, ҳисоб
64
ишларини осонлаштириш, оқилона ташкил этиш мақсадида счётлар режаси
ишлаб чиқилган. Шуни назарда тутмоқ керакки, Бухгалтерия Ҳисоби
Миллий Стандартининг ишлаб чиқилиши ва ҳаётга татбиқ этилиши зарурий
ҳол бўлганидек, счётларнинг янги режасини ишлаб чиқиш ҳам зарур бўлиб
қолди ва счётларнинг янги режаси корхоналар молия хўжалик фаолиятининг
бухгалтерия ҳисобида қўлланилиб келмоқда.
Счётлар режаси 6 қисм ва 9 бўлимдан иборат. Счётлар режасининг
қисмлари қуйидагилардир:
1-қисм. Узоқ муддатли активлар.
2-қисм. Жорий активлар.
3-қисм. Мажбуриятлар.
4-қисм. Хусусий капитал (мулк).
5-қисм. Молиявий натижаларни шаклланиши ва ишлатилиши.
6-қисм. Балансдан ташқари счётлар.
Счётлар режасидаги бўлимлар қуйидагича номлан- ган:
1-бўлим. Асосий воситалар, номоддий ва бошқа узоқ муддатли активлар.
2-бўлим. Товар-моддий захиралари.
3-бўлим. Келгуси давр сарфлари ва муддати узайти- рилган сарфларнинг
жорий қисми.
4-бўлим. Олинадиган счётлар.
5-бўлим. Пул маблағлари, қисқа муддатли инвести- циялар ва бошқа
жорий активлар.
6-бўлим. Жорий мажбуриятлар.
7-бўлим. Узоқ муддатли мажбуриятлар.
8-бўлим. Капитал (мулк), фойда ва захиралар.
9-бўлим. Даромад ва сарфлар.
Счётлар режасини билиш нафақат бухгалтерлар, балки аудиторлар,
солиқчилар қисман ташқи фойдаланув- чилар (акциядорлар, таъсисчилар)
учун ҳам керакдир.
Счётлар иккига ажратилади:
Актив счётлар — хўжалик маблағларини акс эттирувчи счётлар.
Пассив счётлар — хўжалик маблағларини ташкил топиш манбаларини
акс эттирувчи счётлар.
Д
т
Актив К
т
Д
т
Пассив К
т
+
-
Юқорида кўриниб турганидек, ҳар иккала турдаги счётларнинг ҳам
дебет ва кредит томонлари мавжуд. Фарқ шундаки, актив счётларнинг
дебетида кўпайиш, кредит томонида эса камайиш акс эттирилади.
Пассив счётларда эса аксинча, дебет томонида камайиш, кредит
томонида эса кўпайиш акс эттирилади.
Маълумки, счётлар ой бошига очилади. Бу вақтда маблағ ва улар
манбалари мавжуд бўлиб, улар ой бошига қолдиқ деб аталади.
–
+
65
Ой давомида хўжалик жараёни натижасида маблағлар ва улар манбалари
ҳаракати (кўпайиши, камайиши) оборот дейилиб, уларни дебет ёки кредит
томондалигига кўра, дебет оборот, кредит оборот деб аталади.
Актив счётларда дебет оборот ой давомида маблағларнинг киримини,
кредит обороти эса маблағлар ой давомида камайишини билдиради.
Пассив счётлардаги дебет оборот ой давомида маблағ ташкил топиш
манбаси камайишини, кредит оборот эса ой давомидаги манба кўпайишини
билдиради.
Бухгалтерия ҳисоби счётлари доимо бош қолдиқ билан бошланиб,
охирги қолдиқ билан якунланади. Баъзи бир йиғиб тақсимловчи ёки транзит
счётларда бош қолдиқ ҳам, охирги қолдиқ ҳам бўлмайди. Чунки улар ой
бошига очилиб, ой охирида ёпилади. Актив счётлардаги ой охирига
қолдиқни аниқлаш учун, ой бошига қолдиқ суммага дебет оборот суммасини
қўшиб, кредит оборот суммасини айириш орқали топилади:
Д
Т
оқ.= Д
Т
бқ. + Д
Т
об. – К
Т
об.
бунда, Д
Т
оқ. — дебет охирги қолдиқ;
Д
Т
бқ. — дебет бошланғич қолдиқ;
Д
Т
об. — дебет оборот;
К
Т
об. — кредит оборот.
Мисол. Корхона кассасидаги нақд пул ой бошида 400 сўм бўлган, ой
давомида эса 500 000 кирим бўлди, ой давомида сарфланган нақд пуллар 500
200 сумни ташкил этди. Демак, ой охирига 200 сўм нақд пул кассада қолди.
Буни счёт чизмаси кўринишида қуйидагича акс эттириш мумкин:
Д
Т
5010
К
Т
бқ. 400
42 000
4 0000
454 000
454000
4000
6200
Д
Т
об. 500000 К
Т
об. 500200
Д
Т
оқ. 200
Д
Т
оқ. = 400+ 500000-500200=200
Худди шундай тузилиш пассив счётларда ҳам кўзга ташланади.
К
Т
оқ. = К
Т
бқ. + К
Т
об. – Д
Т
об.
бунда, К
Т
оқ.— кредит охирги қолдиқ;
К
Т
бқ. — кредит бошланғич қолдиқ;
К
Т
об. — кредит оборот.
Д
Т
об. — дебет оборот;
Мисол. Корхонанинг ходимлар олдида меҳнат ҳақи юзасидан 40 000
сўм қарзи мавжуд эди, ой давомида эса 600 000 сўмлик меҳнат ҳақи
юзасидан мажбурият кўпайди. Ходимлар ойлигидан ушланган суммалар ва
тўланган суммалар ой давомида 640 000 сўмни ташкил этди.
Буни счёт чизмаси кўринишида қуйидагича акс эттириш мумкин:
Д
Т
6710 К
Т
бқ. 40000
66
140000
600000
60000
20000
420000
Д
Т
об. 640000
К
Т
об. 600000
К
Т
оқ. 0
К
Т
оқ. = 40000+600000-640000= 0
Do'stlaringiz bilan baham: |