75
4- МАВЗУ. НОМОЛИЯВИЙ АКТИВЛАРНИ ҲИСОБГА ОЛУВЧИ
СТАНДАРТЛАРИНИНГ ТАВСИФИ
4.1. БҲХС (IAS) 2 “Захиралар”
БҲХС (IAS) 2 “Захиралар” номли
с
тандартнинг мақсади товар-моддий
захираларни (ТМЗларни) ҳисобга олиш тартибини белгилашдан иборатдир.
ТМЗларни ҳисобга олишда асосий масала бўлиб ТМЗларнинг таннархи қандай
суммада актив сифатида тан олиниши ва улар билан боғлиқ бўлган даромадлар
келгуси даврларда тан олингунча ҳисобга олиниши кераклиги ҳисобланади.
Ушбу Стандарт таннарх ва унинг кейинчалик харажат сифатида тан олиниши,
шу жумладан унинг ҳар қандай соф сотиш қийматигача камайтирилиши бўйича
кўрсатмаларни беради. У,
шунингдек, товар-моддий захираларнинг таннарҳини
аниқлашда қўлланиладиган таннархни ҳисоблаш формулалари бўйича
кўрсатмаларни келтиради.
Ушбу
стандарт, қуйидагилардан ташқари, барча товар-моддий
захираларга нисбатан қўлланилади
8
:
қурилиш шартномалари, шу жумладан улар билан бевосита боғлиқ
бўлган хизмат шартномалари остида келиб чиқадиган тугалланмаган ишлаб
чиқариш (БҲХС 11 “Қурилиш Шартномалари” га қаранг);
молиявий инструментлар (БҲХС 32 “Молиявий Инструментлар:
Тақдим етиш” ва МҲҲС 9 “Молиявий Инструментла”р га қаранг); ва
қишлоқ хўжалиги фаолиятига тегишли биологик активлар ва йиғим
жараёнидаги қишлоқ хўжалиги ҳосиллари (БҲХС 41 “Қишлоқ хўжалиги”).
Ушбу Стандарт қуйидагилар егалигидаги товар-моддий захираларга
нисбатан қўлланилмайди:
қишлоқ ва ўрмон хўжаликлари маҳсулотларини ишлаб чиқарувчилар,
йиғимдан сўнгги қишлоқ хўжалиги ҳосиллари, фойдали қазилмалар ва қазилма
маҳсулотлари, агар улар шу соҳаларда ўрнатилган илғор амалиётларга мувофиқ
соф сотиш қиймати бўйича баҳоланадиган бўлса. Агар бундай ТМЗлар соф
сотиш қиймати бўйича баҳоланадиган бўлса, ушбу қийматдаги ўзгаришлар шу
ўзгариш рўй берган даврдаги фойда ёки зарарида тан олинади.
ўз ТМЗларини сотиш харажатлари чегирилгандаги ҳаққоний қиймат
бўйича баҳолайдиган, товарларни сотувчи брокер-трейдерлари. Бундай ТМЗлар
сотиш харажатлари чегирилгандаги ҳаққоний қиймат бўйича ҳисобга
олинганида, сотиш харажатлари чегирилгандаги ҳаққоний қийматдаги
ўзгаришлар ўзгариш рўй берган даврдаги фойда ёки зарарида тан олинади.
Товар-моддий захиралари таннархи ёки соф сотиш қийматидан қайси
бири камроқ бўлса, ўша бўйича баҳоланиши лозим.
Товар-моддий захиралар таннархига ТМЗларни сотиб олиш, қайта ишлаш
ва уларни ҳозирги пайтдаги жойлашиши ҳамда ҳолатига келтириш учун амалга
оширилган бошқа жами харажатлар киритилиши лозим.
Товар-моддий захиранинг сотиб олиш харажатларига харид нарҳи,
8
M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst &
Young LLP, United States, 2010.- part 2.
p.1327-1328.
76
импорт божлари ва бошқа солиқлар (солиқ идоралари томонидан хўжалик
субъектига кейинчалик қайтариладиганлардан ташқари), ташиш, ортиш-
тушириш ҳамда тайёр маҳсулотлар, материаллар ва хизматларни сотиб олиш
билан бевосита боғлиқ бошқа жами харажатлар киради. Савдо чегирмалари,
қоплаб беришлар ва шу кабилар сотиб олиш харажатларидан чегирилиб
ташланиши лозим.
Товар-моддий захираларни қайта ишлаш харажатларига маҳсулотни
ишлаб чиқариш билан бевосита боғлиқ харажатлар, масалан бевосита меҳнат
харажатлари, киради. Уларга, шунингдек, материалларни тайёр маҳсулотга
айлантиришда амалга ошириладиган ва систематик тарзда тақсимланадиган
доимий ва ўзгарувчан устама харажатлар ҳам киради. Доимий ишлаб чиқариш
устама харажатлари - бу ишлаб чиқариш ҳажмидан қатъий назар нисбатан
доимий бўлиб қоладиган билвосита ишлаб чиқариш харажатларидир, масалан
ишлаб чиқариш бинолари ва ускуналарининг ескириши ва уларни сақлаш
харажатлари ҳамда ишлаб чиқаришни бошқариш харажатлари. Ўзгарувчан
ишлаб чиқариш устама харажатлари бу ишлаб чиқариш ҳажмига тўғридан-
тўғри ёки деярли тўғридан-тўғри боғлиқликда ўзгарадиган билвосита ишлаб
чиқариш харажатларидир, масалан билвосита
материаллар ва билвосита
меҳнат харажатлари.
Бошқа харажатлар ТМЗлар таннархига, фақатгина ТМЗларни ҳозирги
пайтдаги жойлашиши ва ҳолатига келтириш учун сарфланган харажатлар
ҳажмидагина, киритилади. Масалан, но-ишлаб чиқариш устама харажатлари
ёки махсус мижозлар учун маҳсулотларни ясаш харажатларини товар-моддий
захиралар таннархига киритиш ўринли бўлиши мумкин.
Товар-моддий захиралар таннархига киритилмайдиган ва улар келиб
чиққан давр харажатлари сифатида тан олинадиган
харажатлар мисолига
қуйидагилар киради
9
:
(а)
меъёридан ташқари сарфланган хом ашё, меҳнат ва бошқа ишлаб
чиқариш харажатлари суммаси;
(б)
сақлаш харажатлари, агар бу харажатлар ишлаб чиқариш
жараёнининг кейинги босқичлари учун талаб етилмаса;
(в)
товар-моддий захираларни хозирги пайтдаги жойлашиши ва
ҳолатига келтириш билан боғлиқ бўлмаган маъмурий устама харажатлар; ва
(г)
сотиш харажатлари.
МҲХС 23 “Қарзлар бўйича харажатлар” олинган қарзлар бўйича
харажатлар товар-моддий захиралар таннархига киритиладиган камдан-кам
ҳолларини белгилайди.
Хўжалик субъекти товар-моддий захираларни кечиктириб тўлаш
шартларида сотиб олиши мумкин. Агар бундай келишув амалда
молиялаштириш елементини ўз
ичига олса, бу елемент, масалан, одатдаги
шартларда кредитга сотиб олиш нарҳи ва тўлов суммаси орасидаги фарқ, ушбу
молиялаштириш даврида фоиз харажатлари сифатида тан олиниши шарт.
9
M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 2.
p.1331-1334.
