Buhgalteriya hisobi va audit

M illiy

mahsulot

hajmi yuksalish
inqiroz

yuksalish

jonlanish

inqiroz turg’unlik
jonlanish

turg’unlik

Vaqt

5-chizma. Iqtisodiy tsikl fazalarining klassik jihatdan ifodalanishi.
Hozirgi zamon iqtisodiy fanida iqtisodiy tsiklning 1380 dan ortiq turlari mavjudligi ta’kidlanadi.¹ Quyidagi 6-jadvalda ularning ko’pchilik iqtisodchilar tomonidan tan olingan eng asosiy turlari ifodalangan.
6-jadval. TSikllarning asosiy turlari

TSikl turlari	TSiklning davomiyligi	Asosiy xususiyatlari
Kitchin tsikli	2–4 yil	Zahiralar miqdori  YAMM, inflyatsiya, bandlikning tebranishi, tijorat tsikllari
Juglar tsikli	7–12 yil	Investitsion tsikl  YAMM, inflyatsiya va bandlikning tebranishi
Kuznets tsikli	16-25 yil	Daromad  immigratsiya  uy-joy qurilishi  yalpi talab  daromad
Kondratev tsikli	40-60 yil	Texnika taraqqiyoti, tarkibiy o’zgarishlar
Forrester tsikli	200 yil	Energiya va materiallar
Toffler tsikli	1000-2000 yil	TSivilizatsiyalarning rivojlanishi

Kitchin tsikli zahiralar tsikli deb ham nomlanadi. Bunda Jozef Kitchin (1926 y.) o’zining e’tiborini tovar zahiralarining harakat chog’idagi moliyaviy hisoblar va sotish narxlarini tahlil qilish asosida 2 yildan 4 yilgacha davr davomidagi qisqa to’lqinlarni tadqiq qilishga qaratadi. Ayniqsa u tsiklning davomiyligini jahondagi oltin zahiralarining tebranishlari bilan bog’lab, uni 3 yilu 4 oyga teng, deb hisoblaydi. Biroq qisqa muddatli tsikllar sabablarining bunday izohi bugungi kunda ko’pchilik iqtisodchilarni qoniqtirmaydi.

Juglar tsikli «biznes-tsikl», «sanoat tsikli», «o’rtacha tsikl» va «katta tsikl» kabi nomlar bilan ham ataladi. Oldingi davrlarda iqtisodiy fan 7-12 yillik tsikllarni ajratib ko’rsatganligi tufayli, aynan shu tsikl Frantsiya, Angliya va AQSHda foiz stavkalari va narxdagi tebranishlarni asosiy tahlil qilish asosida sanoat tsiklining tabiatini o’rganishga katta hissa qo’shgan Klement Juglar (1819-1905 yy.) nomi bilan ataladi.

Birinchi sanoat tsikli 1825 yili Angliyada metallurgiya va boshqa yetakchi tarmoqlarda mashinali ishlab chiqarish hukmron mavqeni egallagan davrda kuzatiladi. 1836 yildagi inqiroz dastlab Angliyada boshlanib, keyin AQSHga ham tarqaladi, 1847-1848 yillarda AQSH va qator yevropa davlatlarida boshlangan inqiroz, tub mohiyatiga ko’ra birinchi jahon sanoat inqirozi bo’lgan.

Agar XIX asrda sanoat tsikli 10-12 yilni tashkil qilgan bo’lsa, XX asrda uning davomiyligi 7-9 yil va undan ham kam davrgacha qisqargan.

AQSH va yevropaning rivojlangan davlatlari XX asrda 12 ta sanoat tsiklini boshdan kechirgan bo’lib, ulardan yettitasi ikkinchi jahon urushidan keyin ro’y bergan.

Kuznets tsikli ko’p hollarda «qurilish tsikli» deb ham nomlanib, 20 yilgacha bo’lgan iqtisodiy tebranishlar bilan aniqlanadi. Saymon Kuznets o’zining «Milliy daromad» (1946 y.) nomli kitobida, milliy daromad, iste’molchilik sarflari, ishlab chiqarish maqsadidagi uskunalar, hamda bino va inshootlarga yalpi investitsiyalar ko’rsatkichlarida 20 yillik o’zaro bog’liq tebranishlar mavjud bo’lishini aniqlaydi. 1955 yilda amerikalik iqtisodchining xizmatlarini tan olish ramzi sifatida sanoat tsiklini Kuznets tsikli deb nomlashga qaror qilinadi.