Бозор ва тадбиркорлик

Ишлаб чиқариш кооперативи ва ширкат хўжалиги
Ишлаб чиқариш кооперативи хўжалик ширкати каби шахсларнинг ҳамда уларнинг мулк билан қўшиладиган пай бадалларини ихтиёрий бирлашмаси бўлиб, унда унинг аъзоларини кооператив фаолиятида шахсан иштирок этиши талаб этилади. Ўзбекистон Республикаси “Кооперация тўғрисида” 14 июнь 1991 йилдаги N 295-XII сонли Қонунига мувофиқ у юридик ва жисмоний шахсларга кооперативга ихтиёрий равишда кириш ва ундан эркин чиқиш, кооперативни бошқаришда иштирок этиш ҳуқуқини, кооперативларни мулкчиликнинг барча шаклларидаги корхоналар билан тенгҳуқуқлилик асосида ривожлантириш, жамоа бўлиб хўжалик юритиш мустақиллигини ҳамда уставда белгиланган вазифаларни бажариш юзасидан қарорлар қабул қилишда кооперативнинг мустақиллигини кафолатлайди.
Ўзбекистон Республикасида аҳолининг маҳсулотлар, ишлар ва хизматларга бўлган эҳтиёжларини қондириш учун, шунингдек фойда (даромад) олиш мақсадида тузиладиган матлубот, ишлаб чиқариш ва аралаш ишлаб чиқариш матлубот кооперативлари амал қилади.
Кооперация, шунингдек ўз аъзоларининг уй-жой-маиший ва бошқа ижтимоий эҳтиёжларини қондиришга хизмат қиладиган кооперативларни (уй-жой қуриш, уй-жой кооперативларини, гараж қуриш, чорбоғ қуриш ва шу каби кооперативларни) ҳам ўз ичига олади.
Ишлаб чиқариш кооперативида аъзоларнинг шахсий меҳнати билан иштирок этиши кооперативнинг асосий белгиси бўлиб ҳисобланади. Агарда кооперативнинг уставида бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, даромад ҳам айнан аъзоларнинг қилган меҳнатига мувофиқ тақсимланади. Чунки, хўжалик жамиятидан фарқли равишда ишлаб чиқариш кооперативида биринчи ўринда капитал эмас, балки меҳнат туради.
Ишлаб чиқариш ва ишлаб чиқариш - матлубот кооперативларининг фаолияти ўз аъзоларининг, шунингдек меҳнат шартномалари (контрактлар, битимлар) бўйича ишлаётган кишиларнинг ўз меҳнатлари билан шахсан иштирок этишига асосланади.
Матлубот кооперативлари ҳамда ўз аъзоларининг уй-жой-маиший ва бошқа ижтимоий эҳтиёжларини қондиришга хизмат қиладиган кооперативлар фаолияти ўз меҳнати билан шахсан иштирок этиш билан боғлиқ бўлмаслиги ҳам мумкин.
Кооперативлар тармоқ, ҳудудий ва бошқа белгилар бўйича хўжалик уюшмаларига ихтиёрийлик асосида бирлашишлари ва яккаҳокимликка қарши қонунларнинг талабларини ҳисобга олган ҳолда иш олиб боришлари мумкин.
Ишлаб чиқариш кооперативида аъзо сифатида асосан жисмоний шахслар иштирок этишади. Бироқ қонунда ва ишлаб чиқариш кооперативининг таъсис ҳужжатларида унинг фаолиятида аъзолик асосида юридик шахслар ҳам иштирок этиши назарда тутилиши мумкин.
Ишлаб чиқариш кооперативида ҳам хўжалик ширкатидагидек аъзоларнинг ўзгариши қаттиқ назорат қилинади, аммо иштирокчилар таркибини ўзгариши уни тугатиш учун асос бўлмайди. Ўз мажбуриятларини бажармаган ёки тўлиқ бажармаган кооператив аъзоси умумий мажлис қарори билан аъзоликдан чиқариб юборилиши мумкин. Аъзоликдан чиқариш тўғрисидаги қарор иштирокчиларнинг оддий кўпчилик овози билан қабул қилинади.
Матлубот кооперативлари (жамиятлари) ишлаб чиқариш воситалари ва халқ истеъмоли моллари харид қилишни ва сотишни ташкил этиш орқали фуқароларнинг қишлоқ хўжалик маҳсулотлари хом ашёсини етиштирувчи ва қайта ишловчи ёрдамчи хўжаликларини, шунингдек ҳунармандчиликни ривожлантиришни рағбатлантирадилар.
Бундан ташқари, қонунга мувофиқ, фуқаролар ўз ижтимоий эҳтиёжларини қондириш учун ихтиёрийлик асосида уй-жой қуриш, уй-жой кооперативлари, гараж қуриш кооперативлари ва бошқа кооперативлар тузишлари мумкин.
Бундай кооперативлар фаолиятининг асосий йўналиши кооператив мулки объектларини (уй-жойлар, гаражлар ва шу кабилар), уставда назарда тутилган ҳолларда эса - кооператив аъзоларининг мулки бўлган объектларни ҳам қуриш ва кейинчалик улардан фойдаланишда пул маблағлари ёки шахсий меҳнат билан иштирок этишдан, шунингдек кооператив аъзоларига кооперативни тузишдан кўзланган мақсадларга мос хизматларни кўрсатишдан иборатдир.
Шу билан бирга, боғдорчилик ширкатлари, якка тартибда қурилиш билан шуғулланувчилар ширкатлари ва ўзга матлубот ширкатлари ҳам мавжуд бўлиб, “Кооперация тўғрисида” 14 июнь 1991 йилдаги N 295-XII сонли Қонун уларга нисбатан ҳам амал қилади.
Ўзининг ҳуқуқий мавқеига кўра ишлаб чиқариш кооперативи хўжалик ширкатига ўхшаб кетади, бироқ ички муносабатларни тартибга солишда муайян даражада фарқлар мавжуд. Бу эса ўз навбатида тадбиркорлик фаолиятини юритишнинг ташкилий – ҳуқуқий шаклини кўпайишига олиб келади.