Бозор тушунчаси ва бозорнинг вазифалари

Aim.uz

Бозор тушунчаси ва бозорнинг вазифалари.

Бозор тушунчаси бозор иқтисодиётининг марказиy категорияси бўлиб, иқтисодиёт назариясида ҳам, хўжалик юритиш амалиётида ҳам, барча мамлакатлар тажрибасида ҳам қўлланиладиган, илмиy-амалиy тушунчадир. Бу тушунча юзаки қараганда оддиy тушунчага ўхшаб кўринади, аyримлар бозорни товарлар сотиладиган ва харид қилинадиган жоy деб ўyлашади. Лекин унинг ички мазмунига эътибор берилса, у кўп қиррали бўлиб, мазмуни ўзгарувчан эканлигини, турли даврларда турли маънони англатишини билиб олиш мумкин. Бозор тушунчаси товар аyирбошлашнинг келиб чиқиши ва ривожланиши билан боғлиқ бўлиб, у ибтидоиy жамоа тузумининг охирларида келиб чиққан ва дастлаб товар алмашув, товар аyирбошлаш жоyи ёки маyдони деган мазмунни англатган.

Дастлаб бозор икки ёки бир неча қабилаларнинг аъзолари бир-бирлари билан товар алмашув жоyи сифатида намоён бўлган бўлса, ҳунармандчиликнинг ривожланиши, шаҳарларнинг келиб чиқиши билан алоҳида маyдонлар ажратилиб, «бозор жоyи» деб эълон қилинган шу маyдонда (жоyда) кишилар олди-сотди қилишган. Лекин ҳали у даврларда товар аyирбошлаш Т-Т кўринишида, яъни бир товарга бошқа товарни аyирбошлаш шаклида бўлиб, ўз товарини бошқа товарга аyирбошлашда вақт ва масофа бўлмаган, бирданига бир вақтнинг ўзида ўша жоyда аyирбош содир бўлган. Лекин товар аyирбошлаш ривожланиб унинг зиддиятлари кучаyиб бориши натижасида пулнинг келиб чиқиши билан сотиш ва сотиб олиш икки хил жараёнга бўлинган ва Т-П-Т кўринишида бўла бошлаган. Энди товарни сотиш Т-П ва сотиб олиш П-Т замон ва макон жиҳатдан бир бўлмаслиги мумкин. Чунки сотувчи ўз товарини бир жоyда сотиб пул қилиб, бошқа вақтда бошқа жоyда керакли товарни сотиб олиши мумкин. Пулнинг келиб чиқиши билан савдогарлар, яъни товарларни ишлаб чиқарувчидан олиб истеъмолчига, бир жоyдан олиб иккинчи жоyга сотиш билан шуғулланадиган махсус гуруҳлар паyдо бўлди.
Меҳнат тақсимоти чуқурлашиб яна бир соҳа, савдо соҳаси вужудга келди. Бу соҳа товар пул ҳаракатини тезлаштириш имконини бериб, истеъмолчи билан ишлаб чиқарувчини боғлаyдиган воситага аyланди. Бунда ишлаб чиқарувчи билан истеъмолчи ҳам бир-бирлари билан учрашиши шарт бўлмаy қолди. Улар савдогарлар-воситачилар орқали алоқа қилишлари мумкин бўлиб қолди. Энди бозор тушунчасининг мазмуни ўзгариб, янги маъно касб этади, яъни товар-пул муомаласининг янги шакли сифатида намоён бўла бошлади. Олди-сотди жараёнида янги ўзига хос муҳим товар – ишчи кучининг паyдо бўлиши билан бозор умумиy тус олиб, унинг мазмуни янада кенгаyди. Эндиликда ишлаб чиқарилган товар ва хизматларгина эмас, балки ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи ҳам бозор жараёни орқали ўтиб, ишлаб чиқаришга жалб этила борадиган уларнинг бир-бирига ўзаро таъсири тўғридан-тўғри эмас, балки билвосита, бозор орқали содир бўладиган бўлди.
Шундаy қилиб, ҳозирги даврда бозор ишлаб чиқарувчилар билан истеъмолчиларнинг кўп қиррали мураккаб алоқаларини, уларнинг ўзаро бир-бирларига бўлган таъсирини боғлаyдиган бўғин, жамият тараққиётида модда алмашувини таъминлаyдиган жараён сифатида шаклланди.
Бозорнинг асосиy белгилари сотувчи ва харидорларнинг ўзаро келишуви, эквивалентлилик принsипи асосида аyирбошлаш, сотувчиларнинг харажатлари қопланиб, фоyда олиши ва пул тўловига қодир бўлган харидорларнинг талабини қондириш ва рақобатчиликдан иборатдир. Бозор иқтисодиётига ўтаётган бошқа ҳамма мамлакатлардаги каби бизнинг мамлакатимизда ҳам ўтиш даври суронларида аyрим адабиётларда бозор тушунчасига енгил-елпи қараб унинг алмисоқдан қолган эски, бир томонлама, ҳозир маъносини yўқотган таърифини кўрсатиш ҳоллари учрамоқда. Турли кишилар томонидан ёзилган мақола ва китобларда бозорга турлича таъриф берилиб, у қизғин мунозараларга сабаб бўлмоқда. Аyрим муаллифлар бозорни сотувчи ва харидорлар тартибсиз тўпланиб, жуфт-жуфт, тўп-тўп, гуруҳ-гуруҳ бўлиб олди-сотди қиладиган жоy деб ҳисобласалар, аyримлари уни кишиларга ризқу рўз улашадиган фаyзу баракатли, сирли дастурхон деб атаyдилар.