Bozor - bu ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchini bir biri bilan bog’laydigan ayriboshlash jarayoniga xizmat
qiladigan tartiblar, mexanizmlar va muassasaviy
tizimdir.
Ishlab chiqaruvchi resurs
egalari va iste’molchilarni
bog’lash asosida xizmatlar hamda
resurslarning ayriboshlanishini
• MUVOZANAT- bu tizimning shunday bir holatki agar unga biror-bir tashqi kuch ta’sir qilmasa u o’zining holatini saqlab qolishi tushuniladi. • BOZOR MUVOZANATI - deganda talab va taklifning tenglashgan holati tushuniladi va bunga narxning o’zgarishi orqali erishiladi. Bozor muvozanati Bozorda sotuvchi mo’ljallagan narx taklif narxidir. Uning qarshisida xaridorning talab narxi turadi. O’rtadagi savdolashuv natijasida har ikki tomonga ma’qul narx paydo bo’ladi. Bu narx muvozanat narx deb ataladi. Muvozanat narxi talab taklif bilan
tenglashib, bir-biriga mos tushgan
sharoitda vujudga keladi,
Narx arzon bo‘lsa, bozorda tovar yetishmasdan,
taqchillik paydo bo‘ladi. Narxning oshib ketishi esa
tovarlar sotilmay, ularning bozori
kasod bo‘lishiga olib keladi.
Kerakli tovarlarni faqat puldorlar olib, ko‘pchilik esa
o‘z talabini qondira olmay qoladi. Bozorda har ikki
tomon manfaatiga mos narx me’yori bo‘ladiki, bu
muvozanatli narx deb yuritiladi.
Narx bo’yicha mukammal nazariyani yangi
klassiklarning buyuk namoyondasi Alfred Marshall
o’zining “Narx konsepsiyasi” da yaratdi.
U bu konsepsiyasida klassiklarning qiymat nazariyasini
hamda bozrdagi talab taklif nisbatini birlashtiradi.
Qiymatli o’lchash- tovarni ishlab chiqarishga qilingan
xarajatlar, olingan natijalar va uning nafliligi
narx yordamida hisobga olinadi,
Hisob-kitobni amalga oshirish-turli xil majburiyatlarni
amalga oshirishda hisob-kitob
ishlari vazifasini bajaradi
Muvozanatni ta’minlash-bunda narx talab va taklifga
Muvozanatli narxlar bor
joyda xaridor puliga
yarasha kerakli tovarlarni
xarid eta oladi, ishlab
chiqaruvchilar esa
chiqargan tovarini o‘z
vaqtida sota oladi. Demak,
muvozanat narxlari oqilona
va adolatli narxlar
hisoblanadi.
Maksimal narxlarda
davlat bevosita narxga
aralashib,bozor narxidan
past narx belgilaganda
hosil bo’ladi. Hukumat
mazkur ishni
iste’molchilarni himoya
qilish maqsadida amalga
oshiradi. Natijada talab
ortiqchaligi yuzaga
keladi.
Talab va taklif muvozanatini
ta’minlovchi narxdan past
darajada tutib turiladigan
narxdan past narx
belgilanganda ish.ch
qisqaradi(Qo dan Q1 gacha).
Bu iste’molchi va ishlab
chiqaruvchilarning ja’mi
yutug’ida tegishli yo’qotishlarni
(B va C) keltirib chiqaradi.
Ish.ch hajmi qanchalik oz
bo’lsa, shunchalik iste’molchilar
va ish.chilarning ja’mi
faravonligi past bo’ladi.
Hukumat narxlarni nazorat qilib turmasa, “qora bozor “ avj
ola boshlaydi. Masalan, “qora bozor “da sotuvchi va ishlab
chiqaruvchilar o’zlarining mahsulotni kim sotib olishga
tayyorligi to’g’risida qaror qabul qila boshlaydi. Bunda
mahsulot yetishmovchiligi, ya’ni talab ortiqchaligi yuzaga
keladi. Bu iste’molchilar uchun “nohaqlik” hisoblanadi. Bu
taqchillikni yo’qotis
Hukumat muvozanat
narxdan yuqori narx
belgilaganda minimal narx
vujudga keladi. Hukumat
ushbu ishni ishlab
chiqaruvchilarni himoya
qilish maqsadida amalga
oshiradi. Natijada taklif
ortiqchaligi yuzaga keladi
Ish.chilar bunday holatda mahsulotlarini arzonroq
narxda sotishga urinishadi.
Hukumat taklif ortiqchaligini oldini olish
maqsadida quyidagi ishlarni amalga oshirishi
zarur :
minimum narxda mahsulotlarnissotib oladi va
taklif ortiqchaligini bartaraf etish;
reklama orqali mahsulotga talabni oshirishga
urinish;
mahalliy mahsulotlarga talabni oshirish, ya’ni
proteksionizm siyosati orqali
Ўзбекистонда нархни куллабкувватлашнинг асосий йуналишлари каторига
куйидагиларни киритиш мумкин:
o товар ва хизматлар экспортини билвосита соликка
тортишни камайтириш тадбирлари;
o экспортчиларни экспорт товар ва хизматларини реклама
килиш учун солик туловларидан кисман озид килиш;
o хужалик судларида товар ва хизматларини ишлаб
чикариш ва экспорт килиш билан бо\лик даъво
аризалари учун давлат божлари хажмини камайтириш;
o узбек экспортчилари илтимосига биноан дастлабки
маркетинг тадкикотларини амалга ошириш;
o бозор нархлари кафолатланган даражадан хам кескин
пасайган холларда давлат бюджетидан субсидия бериш
шаклида дипломатик куллаб-кувватлашни таъминлаш.
