Bozor mexanizmi

Ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiy tizim – bozor iqtisodiyotiga teskari tizim bo‘lib, davlat mulkchiligiga asoslanadi, ya’ni barcha vositalar davlatga tegishli bo‘ladi.

Bu iqtisodiyotning xarakterli tomoni, ishlab chiqarishning mono­po­liyalashuvidir. Buning natijasida ilmiy – texnik taraqqiyot ham to‘xtaydi.

Hozirgi kunda hech qaysi mamlakat ushbu uch tizimdan birini yaqqol o‘zida namoyon etmagan. Aksariyat rivojlangan mamlakatlar­da yuqoridagi uch tizimning elementlarini o‘zida mujassam etgan aralash iqtisodiyotni tanlaydi. Aralash iqtisodiyotda bozor iqtisodiyo­tiga faol ravishda davlatning aralashuvi ham qo‘shiladi.

Shu o‘rinda bozorning infratuzilmasi va strukturasi (tarkibi)ni alo­hi­da ko‘rsatish lozim.

Infratuzilma – bozorga xizmat ko‘rsatuvchi, uning me’yorda faoliyat borishi, tovar va xizmatlarni xarakatlanishiga yordam beruv­chi institutlar majmuasini tashkil qiladi. Infratuzilma o‘z ichiga quyidagi elementlarni oladi :

1. 
   Birjalar (tovar, fond, valyuta)
   
2. 
   Auksionlar, yarmarkalar
   
3. 
   Ulgurji va chakana savdo qiluvchi korxonalar
   
4. 
   Banklar, sug‘urta kompaniyalari, fondlar
   
5. 
   Mehnat birjasi
   
6. 
   Axborot markazlari
   
7. 
   Yuridik kontoralar
   
8. 
   Reklama agentliklari
   
9. 
   Auditorlik va konsalting firmalari
   

Bu elementlar bir – biri bilan o‘zaro bog‘liq. Agar ular bir – biri bilan mutanosiblikda rivojlansa, iqtisodiyotda muvozanat bo‘ladi, agar­da birorta element beqarorlashsa (masalan, bank sohasi) bozor iqti­sodiyotining umumiy holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Bozor tarkibi – alohida bozor elementlarining tartib bilan joyla­shuvi.

Bozor tarkibini turlicha tasniflash mumkin.

1. 
   Bozor munosabatlarining obyektiga qarab: iste’mol tovarlari bozori, xizmatlar, sanoat mahsulotlari, xom – ashyo, qimmatli qog‘ozlar bozori va boshqalar;
   
2. 
   Bozor munosabatlarining subyektiga qarab: xaridorlar va sotuvchilar bozori;
   
3. 
   Geografik joylashuviga qarab: mahalliy bozor, jahon bozori;
   
4. 
   Raqobat muhitiga qarab: mukammal raqobatlashgan bozor, nomukammal raqobatlashgan bozor;
   
5. 
   Tarmoqlar bo‘yicha: avtomobil bozori, neft bozori;
   
6. 
   Sotish xarakteriga qarab: ulgurji va chakana bozor;
   
7. 
   Qonunchilikka muvofiqligiga qarab: qonuniy va noqonuniy bozor, “qora” bozor.
   

Tarixiy tajribaga muvofiq, bozor mexanizmi quyidagi ustunlik­larga ega:

Bozor – quyidagi shart-sharoitlarni taminlaydi:

1. 
   O‘zgaruvchan sharoitlarga tezda moslashishga yordam beradi.
   
2. 
   Bozor iqtisodiyoti sharoitida fan va texnika yutuqlaridan unum­li foydalanishni ta’minlaydi.
   
3. 
   Resurslarni samarali taqsimlaydi.
   
4. 
   Insonlarning turli ehtiyojlarini yuqori darajada qondirishni yo‘lga qo‘yadi.
   

Shu bilan birgalikda bozor mexanizmi mukammal emas, uning kamchiliklari ham mavjud:

1. 
   Bozor aholi uchun ijtimoiy ximoyani;
   
2. 
   Ish bilan ta’minlash, doimiy daromadni;
   
3. 
   Barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlamaydi, chunki bozorda sikl­li rivojlanish bo‘ladi, ya’ni o‘sish, jonlanish, iqtisodiy pa­sayish, inqiroz, infilatsiya, ishsizlik holatlari ham bo‘ladi.
   

Bularning hammasi iqtisodiyotga davlatning aralashuvi kerakli­gini ko‘rsatadi.