“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

9-mavzu bo’yicha tarqatma material 

---

308 
Xitoy iqtisodiyoti o'sishi kutilgan natijani ko'rsatdi
Xitoy 
iqtisodiyotining 
uchinchi 
chorakda kutilayotgan sur`atlari taxmin 
qilingan natijani ko'rsatdi. Mamlakat 
YaIM o'tgan yilning shu davri bilan 
qiyoslaganda 6,7 foizga o'sdi. Bu 
haqda, Reuters agentligi 
xabar qilmoqda
.
Xitoy davlat byurosiga ko'ra, XXR 
yalpi ichki mahsuloti joriy yil ikkinchi choragiga nisbatan 1,8 foiz o'sishga 
erishgan. Mamlakat hukumati YaIM yillik ko'rsatkichi 6,7-7 foizni tashkil 
etishini taxmin qilmoqda. Shunga qaramay, davlat byurosining hisobotiga 
binoan, Xitoy iqtisodiyotida ko'plab noaniq omillar saqlanib qolayapti. 
Bundan tashqari, barqaror rivojlanish poydevorini mustahkam deb bo'lmaydi.
Qayd etilishicha, Xitoyning asosiy aktivlariga kiritilgan investitsiyalar hajmi 
2016 yil sentabr oyida 9 foizga o'sgan. 
Xitoy iqtisodiyoti birinchi chorakda deyarli 7 foizga o‘sdi 
Xitoy iqtisodiyotining o‘sishi 2017-yilning birinchi choragida o‘tgan yilning shu 
davri bilan taqqoslanganda 6,9 foizni tashkil qildi, deb yozadi “Interfaks”.
Bunga iste’mol talabi, investitsiya va sanoat ishlab chiqarishining oshishi tufayli 
erishildi. Bloomberg agentligi tomonidan o‘tkazilgan so‘rov natijalariga ko‘ra, 
tahlilchilar 
o‘rtacha 
6,8 
foiz 
o‘sishni 
kutgan.
Jumladan, asosiy kapitalga investitsiya 9,2 foizga, chakana savdo o‘n foizdan 
ortiqqa o‘sdi. XXR Davlat qo‘mitasi vaziri Li Ketsyan avvalroq iqtisodiyot o‘sishi 
2017-yilda, taxminan, 6,5 foizni tashkil etishini bashorat qilgan edi. 
 
 
 
 
10-mavzu bo’yicha tarqatma material 

---

309 
 
Markaziy-Sharqiy Yevropa mamlakatlarining iqtisodiy tuzumiy o‘zgarishi 
ikki tomonlama zaruriyatga aylanadi. Birinchidan, bozor iqtisodiyotiga o‘tish bilan 
belgilansa, ikkinchidan O‘zaro iqtisodiy yordam kengashidan chiqish bilan 
belgilanadi. Bu mamlakatlar ilgari sobiq SSSR boshliq iqtisodiy birlashmada 
bo‘lib, ishlab chiqarish Sharqiy mamlakatlarda, sobiq sotsialistik iqtisodiy 
mamlakatlar bilan birlashgan xolda va ularning talabi asosida shakllanar edi. 
Bundan tashqari ishlab chiqarishning texnik-texnologik darajasi nisbatan past 
darajada edi. Bozor munosabatlariga o‘tish esa bunga qo‘shimcha ravishda 
tuzumiy o‘zgarishlarni talab etadi. 
Tuzumiy o‘zgarish va bozor xo‘jaligiga o‘tish avvalo Yangi texnologiyaga 
asoslanish, progressiv tarmoqlarni yaratish, raqobatbardoshlikni ta’minlash, 
zamonaviy ilmiy-texnik taraqqiyotga moslashuvlar bilan ifodalanadi. Bozorga 
o‘tishdan oldin bu mamlakatlar uchun og‘ir sanoat va mashinasozlik asos bo‘lib 
hisoblanib, sanoat ishlab chiqarishining YAIMdagi hissasi yuqori bo‘lgan. 
Masalan, Ruminiyada – 61, Bolgariyada – 58, CHexoslvovakiyada – 57, Polshda – 
52, Vengriyada – 36 foizga to‘g‘ri kelgan. 90 – yillar oxiriga kelib esa, 25 dan 33,2 
foizga, qishloq xo‘jalik 6,6 dan 12 foizgacha, qurilish 7 dan 11 foizgacha to‘g‘ri 
keladi.
Sanoatning YAIMdagi qisqarishi birinchi navbatda og‘ir sanoat 
tarmoqlariga to‘g‘ri keladi. Buning sababi avvalo norentabel korxonalar hisobiga 
bo‘lsa, so‘ngra talabning kamayishidir. Chunki mahsulot ishlab chiqarish sobiq 
SSSR va boshqa O‘zaro iqtisodiy yordam kengashi mamlakatlariga qaratilgan 
bo‘lsa, endi bu tub o‘zgaradi. SHu bilan birga xomashyo manbaalari ham o‘zgarib, 
davlat dotatsiyalari to‘xtaydi. 
Ayniqsa yuqori texnologiyali elektronika kabi tarmoqlar katta zarbaga duch 
keladi. Bundagi asosiy sabab G‘arbiy mahsulotlarning ancha arzonligi va 
raqobatbardosh 
bo‘ladi. 
Sanoatda 
eng 
raqobatbardoshli 
tarmoqlar 
to‘qimachilik,oziq-ovqat, yog‘ochga ishlov berish, bosmaxona kabilar hisoblanib, 
bular talabli iste’molga ega bo‘ladilar. Bundan tashqari bu tarmoqlar katta 
investitsiya talab etmaydi va arzon ishchi kuchi mavjudligi bilan G‘arb 
mahsulotlariga raqobatbardosh bo‘la oladi. Lekin baribir bu tarmoqlar ham 
kengaya olmagan va boshqalarga nisbatan kamroq qisqargan, xolos. 
SHu bilan birga bir necha tuzumiy o‘zgarishlar yuz berishi sezilib, tuzumiy 
tarmoqlarning bir-biriga yaqinlashuvi, tenglashuvi kabi xodisalar amalga oshadi. 
Qo‘llanilayotgan texnika asta-sekin muntazam energiya tejamli bo‘lib boradi. 
Yangi xil ishlab chiqarishlar yuzaga keladi va buning hisobiga ishlab chiqarishning 
to‘xtovsiz tabaqalashishi yuz beradi. Sanoatning diversifikatsiyalashuvi kuchayib, 
ishlab chiqarishlar o‘rtasida o‘zaro ayriboshlash rivojlanadi. 
Avvalo mashinasozlikda tuzumiy o‘zgarishlar amalga oshirilib, umuman 
investitsiya o‘sadi va ayniqsa ITKTI (ilmiy-tadqiqot va konstruktorlik-tajriba 
ishlari)ga kapital xarajatlar ko‘proq sarf etiladi. Texnika va texnologiyaning o‘sishi 
sababli an’anaviy sanoat tarmoqlari asoslari va tuzumlari o‘zgaradi. Yangi ilm 
sig‘imli tarmoqlar paydo bo‘ladi. Masalan, avtomatika ishlab chiqarish, 

---

310 
radioelektronika, EHM, robot texnika kosmik va lazer texnikasi kabilar shular 
jumlasidandir. 
Metallurgiyada sifat o‘zgarishi yuz berib, sifatli po‘lat chiqarish, ijara 
buyumlarining tejamlilarini ishlab chiqarish o‘sadi. Bu sohada ayniqsa Chexiya va 
Polsha ko‘p samarali ishlarni amalga oshiradi. Sanoatning ba’zi tarmoqlarida tub 
o‘zgarishlar yuz beradi. Masalan, Polshada 1995 – yildan boshlab ko‘mir qazish 
sanoatida keskin o‘zgarishlar berib, qoloqlikdan chiqariladi. Chunki u ancha 
yillardan beri tushkunlikda davom etar edi.
Qishloq xo‘jaligini olsak, agrar siyosatning bu mamlakatlardagi eng muhim 
vazifalari mahsulot yetishtirishning muntazam o‘sib borishini amalga oshirgan 
xolda aholini ular bilan to‘la ta’minlashdan iboratdir. Qishloq xo‘jaligida bandlik 
25 foizni tashkil etib, u YAIMning 8 foizini ta’minlaydi. Bu mamlakatlar 
agrosanoat kompleksida asosiy ishlab chiqarish fondlari va mehnat resurslarining 
20-30 foizgachasi banddir. Ijtimoiy yalpi mahsulotning 25-40 foizgachasi shu 
tarmoqqa to‘g‘ri keladi. 
Hozirgi vaqtda bu mamlaktalar qishoq xo‘jaligida agrar ishlab 
chiqarishning tuzumida faol ravishda o‘zgarishlar davom etmoqda. Narx-navoni 
to‘la va qisman erkinlashtirish, tovar ishlab chiqaruvchilarning to‘la erkinligini 
ta’minlash asosida bozor munosabatlari muntazam ravishda rivojlanmoqda. Erga 
bo‘lgan egalik, xo‘ajiklar tuzumi o‘zgarib bormoqda.
Qishloq xo‘jaligida bozor munosabatlariga o‘tish bu mamlakatlarda deyarli 
o‘z asosi bo‘yicha bir xilda davom etmoqda. Ammo tezligi, nodavlatlashtirish 
xajmi, xususiylashtirish shakllarini tanlashda farqlar mavjud va ba’zi xollarda bu 
farqlar ancha kattadir. 
Aytaylik, Vengriyada erga egalikni xususiylashtirish bilan birga dehqon-
fermer xo‘jaliklarining shakllanishi qo‘llanilmoqda. Ammo ayni vaqtda ularni 
qo‘llash va kooperativ mahsulotlarini xarid qilish, norentabel ishlayotgan 
xo‘jaliklarni o‘zgartirish, faoliyatini to‘xtatish kabilarga e’tibor susaymoqda.
Polshada oilaviy va individual shaklli xo‘jalik qishloqda asos bo‘lib kelgan 
va mahsulot xosil qilishning 75-80 foizi shunga to‘g‘ri kelgan. Agrar siyosatda 
norentabel xo‘jaliklar faoliyatini to‘xtatish, er bozorini jonlantirish, qishloq 
xo‘jalik infratuzilma va servisga e’tibor berish, ayniqsa mahsulotni qayta ishlash 
va qishloq xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatish kabilarga doimo e’tibor qaratiladi.
Chexiya va Slovakiyada esa vaqtincha foydalanilmayotgan erlarni ishga 
solish, fermer xo‘jaliklarini soliqdan ozod qilish tufayli qo‘llash kabilardan 
foydalaniladi. Umuman yirik xo‘jaliklar asos bo‘lib qolmoqda. Qishloq jlylarda 
xo‘jalik turlarini ko‘paytirish taqdirlanadi. 
Bu mamlakatlarda islohotlarning boshidanoq iqtisodiy o‘sishga xos soha 
xizmat ko‘rsatishdir. Bu asosan moliya va aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish 
tarmoqlariga xosdir.
Bu mamlakatlarda aholiga ijtimoiy xizmat ko‘rsatishning YAIMdagi 
hissasi rivojlangan mamlakatlar darajasida bo‘lib, 1993 – yildayoq Polshada – 21, 
Vengriyada – 22,5, Chexiyada – 14,6 –[foizga teng bo‘lgan. Ijtimoiy ta’minotga 
bo‘lgan ajratma bu mamlakatlarda dunyo bo‘yicha eng yuqori darajadagilardir. 

---

311