Bozor infratuzilmasi

1-jadval. O‘zbekistonda asosiy kapitalga investitsiyalarning ta’minlanish manbalari (2004 yil)²

Ko‘r-sat-kich-lar	Jami inves-titsiya-lar	Shu jumladan
		Byudjet mablag‘-lari	Aholi va korxona mablag‘lari	Bank kreditlari va boshqa qarz mablag‘lar	CHet el investi-siyalari (kreditlar bilan birga)	Boshqa manbalar
mlrd. so‘m	2473,2	368,5	1375,1	64,3	606,0	59,4
% hiso-bida	100,0	14,9	55,6	2,6	24,5	2,4

Milliy ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi ko‘p jihatdan asosiy kapitalning miqdoriy o‘sishiga emas, balki undan olinadigan samarani oshirishga, Ya’ni asosiy kapitalning har bir so‘miga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmini ko‘paytirishga bog‘liqdir. Kapitalning samaradorlik darajasi turli omillarning ta’siri ostida shakllanadi. Ular orasida asosiy kapitalning tarkibi (tarmoq tarkibi, turlar bo‘yicha tarkibi); asosiy kapitaldan foydalanish va uni taqsimlash samaradorligi; eskirgan mehnat vositalarini yangilari bilan amashtirish yo‘llari va usullari muhim ahamiyatga ega.

Asosiy kapitalning tarmoq tarkibi ularning ayrim tarmoqlar bo‘yicha taqsimlanishi va kapitalning umumiy qiymatidan har bir tarmoqning hissasi bilan tavsiflanadi. Agar asosiy kapital tarkibida ko‘proq texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarish samaradorligini belgilaydigan tarmoqlarning ulushi oshsa, ularning tarmoq tarkibining yaxshilanganligini bildiradi.

Asosiy kapitalning turlari bo‘yicha tarkibi ularning umumiy qiymatida, har bir turlarining hissasi va nisbati bilan tavsiflanadi.

Asosiy kapitalning ayrim turlari ishlab chiqarishda o‘z ishtiroki bo‘yicha bir xil rol o‘ynamaydi. Agar binolar asosan ishlab chiqarish jarayonining bir me’yorda borishini ta’minlab mehnatning umumiy sharoitini tashkil qilib, ishlab chiqarish samaradorligiga bilvosita tasir ko‘rsatsa, mehnat qurollari (ish mashinalari, uskunalar, va boshqalar) ishlab chiqarish jarayonida faol rol o‘ynaydi va ishlab chiqarish samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.

Asosiy kapitalning mulk shakllari bo‘yicha tarkibi, kapitalning umumiy qiymatida har bir mulk shaklining hissasi bilan tavsiflanadi.

Respublikamizning bozor iqtisodiyotiga o‘tishi, davlat mulkini uning tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish natijasida asosiy kapitalning mulk tarkibida davlat mulkining ulushi kamayib, boshqa mulkchilik shakllari va Shu jumladan, xususiy mulkning ulushi ortib boradi. Bu o‘z ifodasini mulkchilik shakllari bo‘yicha asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar tarkibida ham topadi. Respublikada mulkchilik shakllari bo‘yicha asosiy kapitalga qo‘yilgan investitsion mablag‘lar tarkibi quyidagi ma’lumotlar orqali ifodalanadi (2-jadval).

Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish o‘zaro bog‘langan ichki jarayonga: asosiy kapitalning eskirishi, Ya’ni amortizatsiya jarayoni va amortizatsiya fondidan mehnat vositalarini jismoniy shaklda tiklash uchun foydalanishga tayanadi.

Mehnat vositalari jismoniy eskirishining ikki shakli mavjud: ulardan foydalanish jarayonida va harakatsiz turish natijasida, tabiiy kuchlarning ta’sirida jismoniy eskirish.