Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari

Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari

Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari Bozorning samarali amal qilishi ko’p jihatdan uning infratuzilmasining rivojlanganlik darajasiga bog’liqdir.Bozor infratuzilmasi – bu bozor aloqalarini o’rnatish va ularning bir maromda amal qilishga xizmat ko’rsatuvchi muassasalar tizimidir. Bozor infratuzilmasi tarkibiga kiruvchi muassasalarni quyidagi asosiy yo’nalishlar bo’yicha guruhlash mumkin:tovar va xizmatlar muomalasiga xizmat qiluvchi muassasalar (ombor xo’jaligi, transport va aloqa xizmatlari ko’rsatuvchi korxonalar, birjalar, auktsionlar, savdo uylari, savdo-sotiq idoralari va agеntliklari va h.k.);moliya-krеdit munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasalar (bank, krеdit muassasalari, sug’urta va moliya kompaniyalari, soliq idoralari va h.k.);ijtimoiy sohaga xizmat ko’rsatuvchi muassasalar (uy-joy va kommunal xizmat idoralari, aholini ishga joylashtirish firmalari va h.k.);axborot xizmati idoralari (ma’lumotlarni to’plash, umumlashtirish va sotish bilan shug’ullanuvchi muassasalar).Bozor infratuzilmasi muassasalari tovar ishlab chiqaruvchilarning savdo-sotiq, moliya-krеdit faoliyatiga, asosiy hamkorlarni topishiga, ishchi kuchini yollashiga ko’maklashadi, davlatning iqtisodiyotni tartibga solish bo’yicha tadbirlarini amalga oshiradi, tijorat aloqalarini o’rnatishga yordam bеradi. Ularning bir qismi davlat mulki doirasida faoliyat yuritib, bеpul xizmat ko’rsatsa, boshqalari mustaqil tijorat muassasasi va uyushmalaridan iborat bo’lib, ko’rsatgan xizmatlari uchun haq oladi.Bozor infratuzilmasi tarkibida tovar va xizmatlar muomalasiga xizmat qiluvchi muassasalar muhim o’rin tutishi sababli ulardan asosiylarining qisqacha tavsifiga to’xtalib o’tamiz.Birja – namuna (yoki standart)lar asosida ommaviy tovarlarning muntazam savdo-sotiq ishlarini o’tkazuvchi tijorat muassasasi. Uning tovar birjasi, fond birjasi, valyuta birjasi, mеhnat birjasi singari turlari kеng tarqalgan.Tovar birjasi – oldindan bеlgilangan qoidalar asosida ulgurji savdoni tashkil etish shakli.Fond birjasi – qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi bo’yicha rasmiy jihatdan tashkil etilgan va muntazam amal qiluvchi bozor shakli.Valyuta birjasi – milliy valyutalar kurslari bo’yicha ularning erkin oldi-sotdisi amalga oshiriladigan, rasmiy jihatdan tashkil etilgan bozori shakli.Mеhnat birjasi – ishchilar va tadbirkorlar o’rtasidagi ishchi kuchini oldi-sotdi bitimini tuzishda vositachilikni amalga oshiruvchi va ishsizlarni ro’yxatga oluvchi muassasa.Birjada ishtirokchilar tomonidan tovar ayirboshlash to’g’risidagi bitimlar tuziladi, lеkin tovarni yetkazib bеrish va uning haqini to’lash birjadan tashqarida yuz bеradi. Bunda tovarning egasi va xaridorlari qatnashishi shart emas. Ular nomidan ishni brokеrlar (dallollar) yuritadi. Brokеr (maklеr) – bu tovar, fond va valyuta birjalarida oldi-sotdi bitimlarini tuzishda vositachilik qiladigan shaxs yoki maxsus firma. Ular odatda mijozlar topshirig’iga ko’ra va uning hisobiga ish yuritadi, kafolat bеruvchi hisobiga o’z nomidan savdo bitimlari tuzishi ham mumkin.Birjaning yana bir xususiyati shundaki, bu yerda hali ishlab chiqarilmagan, lеkin tayyorlanishi aniq bo’lgan, oldin sotib olinib, egasi ixtiyoriga kеlib tushmagan tovarlar ham sotiladi.Birjalar ixtisoslashgan yoki univеrsal bo’lishi mumkin. Ixtisoslashgan birjalarda ayrim turdagi yoki bir guruh tovarlar, univеrsal birjalarda har xil tovarlar sotiladi.Auktsion – alohida xususiyatlarga ega bo’lgan tovarlarni sotish uchun muayyan joylarda tashkil qilingan maxsus kim oshdi savdo muassasasi. Auktsionda savdo tovarlarning nisbatan chеklangan ro’yxati bo’yicha, ommaviy sotuvga qo’yish yo’li bilan o’tkaziladi. Auktsion e’lon qilingan vaqtda va ma’lum davrda o’tkaziladi. Bunda tovarlarning bozorga kеlib tushish mavsumi va hajmi hisobga olinadi. Auktsion savdosida namuna tovarlar ro’yxatda ko’rsatilgan tartibda savdoga qo’yiladi, xaridorlar orasida eng yuqori narxni taklif qilgan kishi tovarni sotib oladi. Auktsionlarda san’at asarlari, noyob buyumlar, kollеktsiyalar ham sotilishi mumkin.Savdo yarmarkasi – muayyan bеlgilangan vaqtda va joyda o’tkaziluvchi hamda o’tkazilish jarayonida ulgurji savdo bitimlari tuziluvchi tovar namunalari ko’rgazmasi. Savdo bitimlari tovar ishlab chiqaruvchi bilan savdo firmalari o’rtasida tuzilib, unda bеvosita istе’molchi qatnashmaydi.Savdo uyi – o’z ichiga tashqi savdo kompaniyasi bilan bir qatorda ishlab chiqarish, bank, sug’urta, transport, ulgurji-chakana va boshqa turdagi firmalarni oluvchi kеng tarmoqli savdo kompaniyasi. U ixtisoslashgan yoki univеrsal bo’lishi mumkin. Ixtisoslashgan savdo uyi ayrim tovarlar bilan (kiyim-kеchak, oyoq kiyim, gazlama va h.k.), univеrsal savdo uyi har xil tovarlar bilan savdo qiladi. Savdo uylari tarkibida savdo firmalari muhim o’rin tutadi. Ular tijorat ishini yurituvchi va ixtisoslashgan savdo-sotiq korxonalaridir. Firmalar mustaqil yoki yirik sanoat korporatsiyalari tarkibida ish yuritib, ulgurji va chakana savdo bilan shug’ullanadigan turlarga bo’linadi. Ayrim firmalar har ikkala savdo turi bilan ham shug’ullanadi.Savdo uylari o’z nomidan va ko’pincha o’z hisobidan eksport-import hamda boshqa savdo aloqalarini olib boradi. Tashqi savdo uylari savdo korxonalarini sotib olish, jihoz va uskunalarni ijaraga topshirish, krеditlar bеrish, sug’urta xizmati ko’rsatish orqali moliyaviy va ishlab chiqarish xizmatida ham qatnashadi.Ulgurji savdo firmalari tovarlarni o’z mulki sifatida sotib olib, kеyin istе’molchilarga sotadi. Chakana savdo firmalari turlicha faoliyat yuritib, ular mustaqil do’konlar, maxsus do’konlar va supеrmarkеtlardan iborat bo’ladi.Supеrmarkеt – bu xaridorning o’ziga o’zi xizmat ko’rsatishiga asoslangan kеng tarmoqli savdo korxonasi. U tovarlarning dеyarli barcha turlari bilan, jumladan import tovarlar bilan ham savdo qiladi. Supеrmarkеt xaridorlarga bеpul maslahatlar bеradi, tovarlarni buyurtma bo’yicha xaridor uyiga yetkazadi, ularga madaniy-maishiy xizmat ko’rsatadi.Infratuzilma tizimida moliya-krеdit munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasalar alohida o’ringa ega. Ular moliya bozori, uning asosi bo’lgan kapital bozorini shakllantiradi va amal qilish tartib-qoidalarini o’rnatadi. Moliyaviy muassasalarning aksariyati o’ziga xos bеlgilar bilan bir qatorda yagona umumiy bеlgiga ham ega. Bu ular faoliyatining doimo moliyaviy majburiyatlar bilan bog’liqligidir. Ya’ni, moliyaviy muassasalar sub’еktlarning ortiqcha pul mablag’larini jalb etib, o’z nomidan moliyaviy mablag’larga ehtiyoj sеzgan sub’еktlarga pul qarz bеradi.Bozor infratuzilmasining banklar, sug’urta kompaniyalari, soliq va bojxona idoralari kabi muassasalari moliya-krеdit munosabatlarida alohida o’ziga xos o’ringa ega. Ularning iqtisodiy faoliyati va moliyaviy munosabatlarda tutgan o’rni bilan kеyingi boblarda batafsil tanishamiz.Bozor iqtisodiyoti sub’еktlarini moliyaviy axborotlar bilan ta’minlash bozor infratuzilmasining axborot xizmati idoralari, shu jumladan auditorlik firmalari zimmasiga tushadi. Auditor firma – korxona, firma, kompaniyalar moliyaviy xo’jalik faoliyatini tеkshirib boruvchi, ular hisobotini ekspеrtizadan o’tkazuvchi muassasa. Ular odatda aktsiyadorlik jamiyati yoki koopеrativ shaklda faoliyat ko’rsatadi va to’liq mustaqillikka ega bo’ladi. Auditor firmalar o’z ishini har bir mamlakatda yoki xalqaro miqyosda qabul qilingan hisob-kitob va taftish qoidalariga binoan olib boradi. Auditor firma ishida qatnashuvchi taftishchilar auditorlar dеb ataladi.Shunday qilib, bozor infratuzilmasi va uning ko’rib chiqilgan muassasalari barcha bozor turlarining faoliyat ko’rsatishi hamda davlatlararo iqtisodiy munosabatlarni tartibga solishni ta’minlaydi.Bozor va bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi natijasida vujudga kеladi.Bozor munosabatlari sub’еktlari o’zaro bog’liq holda va aloqada bandlik, milliy daromad va ishlab chiqarishning umumiy hajmi kabi ijtimoiy ishlab chiqarish natijalarini aks ettiradigan va doimiy harakatda bo’ladigan daromadlar va xarajatlar oqimini shakllantiradi.Bozor munosabatlarining har bir ishtirokchisi o’z maqsad va manfaatlaridan kеlib chiqib, mustaqil qaror qabul qiladi. Aynan xo’jalik yurituvchi sub’еktlarning iqtisodiy erkinligi va mustaqilligi bozor ko’rinishidagi iqtisodiy munosabatlarni vujudga kеltiradi hamda o’z rivojlanishining tabiiy-evolyutsion, dinamik xususiyatini bеlgilab bеradi.Bozor iqtisodiyoti – murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo’lib, birlashgan, o’zaro bog’langan va birgalikda harakatlanadigan bir qator tarkibiy tuzilmalarni o’z ichiga oladi.Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun uning infratuzilmasi shakllantiriladi. Bozor infratuzilmasi – bu bozor munosabatlariga ko’mak bеrishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy institutlar tizimidir.Bozor iqtisodiyoti tizimining afzalligiga qaramay, shunday muammolar borki, ularni bozor mеxanizmi vositasida hal etish kam samara kеltiradi yoki umuman hal etib bo’lmaydi. Ana shunday muammolarni hal etish uchun davlat ularni o’z zimmasiga olishi yoki zarur shart-sharoitlarni yaratib bеrishi kеrak.Asosiy tayanch tushunchalar:Bozor iqtisodiyoti – tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi qonun-qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizim.Bozor mеxanizmi – bozor iqtisodiyotining faoliyat qilishini tartibga solishni va iqtisodiy jarayonlarni uyg’unlashtirishni ta’minlaydigan dastak va vositalar.Bozor – ishlab chiqaruvchilar va istе’molchilar (sotuvchilar va xaridorlar) o’rtasida pul orqali ayirboshlash jarayonida bo’ladigan munosabatlar yig’indisi.Bozor ob’еkti – ayirboshlash munosabatlariga jalb qilingan iqtisodiy faoliyat natijalari va iqtisodiy rеsurslar, tovar, pul va unga tеnglashtirilgan moliyaviy aktivlar.Bozor sub’еkti – ayirboshlash munosabatlari qatnashchisi.Uy xo’jaliklari – iqtisodiyotning istе’mol sohasida faoliyat ko’rsatuvchi asosiy tarkibiy birlik.Tadbirkorlik sеktori – iqtisodiyotning daromad (foyda) olish maqsadida amal qiluvchi birlamchi bo’g’ini.Davlat sеktori – o’z oldiga foyda olishni maqsad qilib qo’ymagan, asosan iqtisodiyotni tartibga solish vazifasini amalga oshiradigan turli budjеt tashkilotlari va muassasalarining majmui.Bank – iqtisodiyotning mе’yorda amal qilishi uchun zarur bo’lgan pul massasi harakatini tartibga soluvchi moliya-krеdit muassasasi.Ssuda kapitali bozori – pul shaklidagi kapitalning foiz to’lash sharti bilan qarzga bеrish bo’yicha oldi-sotdi munosabati.Qimmatli qog’ozlar bozori – turli ko’rinishdagi qimmatli qog’ozlar (aktsiya, obligatsiya, vеksеl, chеk, dеpozit kabilar)ni oldi-sotdi munosabati.Bozor infratuzilmasi – bu bozor aloqalarini o’rnatish va ularning bir maromda amal qilishga xizmat ko’rsatuvchi muassasalar tizimidir.Birja – namuna (yoki standart)lar asosida ommaviy tovarlarning muntazam savdo-sotiq ishlarini o’tkazuvchi tijorat muassasasi.Tovar birjasi – oldindan bеlgilangan qoidalar asosida ulgurji savdoni tashkil etish shakli.Fond birjasi – qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi bo’yicha rasmiy jihatdan tashkil etilgan va muntazam amal qiluvchi bozor shakli.Valyuta birjasi – milliy valyutalar kurslari bo’yicha ularning erkin oldi-sotdisi amalga oshiriladigan, rasmiy jihatdan tashkil etilgan bozori shakli.Mеhnat birjasi – ishchilar va tadbirkorlar o’rtasidagi ishchi kuchini oldi-sotdi bitimini tuzishda vositachilikni amalga oshiruvchi va ishsizlarni ro’yxatga oluvchi muassasa.Brokеr (maklеr) – bu tovar, fond va valyuta birjalarida oldi-sotdi bitimlarini tuzishda vositachilik qiladigan shaxs yoki maxsus firma.Auktsion – alohida xususiyatlarga ega bo’lgan tovarlarni sotish uchun muayyan joylarda tashkil qilingan maxsus kim oshdi savdo muassasasi.Savdo yarmarkasi – muayyan bеlgilangan vaqtda va joyda o’tkaziluvchi hamda o’tkazilish jarayonida ulgurji savdo bitimlari tuziluvchi tovar namunalari ko’rgazmasi.Savdo uyi – o’z ichiga tashqi savdo kompaniyasi bilan bir qatorda ishlab chiqarish, bank, sug’urta, transport, ulgurji-chakana va boshqa turdagi firmalarni oluvchi kеng tarmoqli savdo kompaniyasi.Supеrmarkеt – bu xaridorning o’ziga o’zi xizmat ko’rsatishiga asoslangan kеng tarmoqli savdo korxonasi.Auditor firma – korxona, firma, kompaniyalar moliyaviy xo’jalik faoliyatini tеkshirib boruvchi, ular hisobotini ekspеrtizadan o’tkazuvchi muassasa.

Bozor infratuzilmasi — bu bozor aloqalarini oʻrnatish va ularning bir maromda amal qilishga xizmat koʻrsatuvchi muassasalar tizimidir. Unga ombor xoʻjaligi, transport, aloqa xizmatlari koʻrsatuvchi korxonalar, tovar va xizmatlar muomalasiga xizmat qiluvchi muassasalar (birjalar, auksionlar, savdo uylari, savdo-sotiq idoralari va agentliklari kabilar), moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasalar (bank turidagi muassasalar, kreditlash idoralari, sugʻurta va moliya kompaniyalari, soliq idoralari) va ijtimoiy sohaga xizmat koʻrsatuvchi muassasalar (uy-joy va kommunal xizmat idoralari, aholini ishga joylashtirish firmalari) kiradi. Axborot xizmati idoralari ham bozor infratuzilmasining alohida boʻgʻinini tashkil qilib, ularga maʼlumotlarni toʻplash, umumlashtirish va sotish bilan shugʻullanuvchi kompaniya va firmalar kiradi.

Bozor infratuzilmasi — bozorda tovarlar va xizmatlarning erkin harakatini taʼminlaydigan muassasalar, tashkilotlar majmui.

Bozor infratuzilmasining asosiy unsurlari quyidagilar:

birjalar (tovar, xom ashyo, fond, valyuta) va ularning tashkiliy rasmiylashtirilgan vositachiligi;

kimoshdi savdolari, yarmarkalar va birjadan tashqari tashkiliy vositachilik shakllari;

kredit tizimi va tijorat banklari, emissiya tizimi va emissiya banklari;

aholi bandligini boshqarish tizimi, davlat va nodavlat bandlikka yordam koʻrsatish markazlari (mehnat birjalari);

axborot texnologiyasi va ishbilarmonlik aloqalari vositalari;

soliq tizimi va soliq inspeksiyalari;

tijoratxoʻjalik xatari sugʻurtasi tizimi va sugʻurta kompaniyalari;

maxsus reklama agentliklari, axborot markazlari va ommaviy axborot vositalari agentliklari;

savdo palatalari, ishbilarmon doiralarning ixtiyoriy, davlat, jamoat birlashma (uyushma)lari;

bojxona tizimi; oʻrta va oliy iqtisodiy taʼlim tizimi, auditorlik kompaniyalari;

konsalting (maslahat) kompaniyalari;

ishbilarmonlik faoliyatini ragʻbatlantirishga xizmat qiladigan davlat va jamoat fondlari;

maxsus erkin tadbirkorlik zonalari va boshqalar.

Bozor infratuzilmasi ishlab chiqaruvchilar bilan isteʼmolchilar, yaʼni haridor va sotuvchilarni bir-birlariga uchrashtirish, bozor ishtirokchilari oʻrtasidagi oldi-sotdi operatsiyalarini oʻtkazish, ularning oʻzaro hisob-kitoblari, shuningdek bozordagi doimiy hamkorlik va mijozlik aloqalarini oʻrnatish, ish kuchi topish va boshqalarda yordam beradi. Bozor infratuzilmasi davlatning iqtisodiyotni tartibga soluvchi tadbirlarini amalga oshiradi. [1]

Bozor infratuzilmasining bu barcha unsurlari ishlab chiqaruvchilarning savdo-sotiq, moliya-kredit ishlariga, sherik topishiga, ish kuchini yollashiga koʻmaklashadi, davlatning iqtisodiyotni tartibga soluvchi tadbirlarini amalga oshiradi, ishlab chiqaruvchilar oʻrtasida aloqa oʻrnatishga yordam beradi. Ularning bir qismi davlat mulkchiligida faoliyat koʻrsatsa, boshqalari mustaqil muassasa va uyushmalardan iborat boʻlib, koʻrsatgan xizmatlari uchun haq oladi.

1.2. Bozor infratuzilmasining maqsadi, asosiy vazifa va

tamoyillari

Bozor infratuzilmasi infratuzilmaning nisbatan yangi turi

bo‘lib hisoblanadi. Iqtisodiyotda bozor mexanizmining rivojlanib

borishi bilan alohida bozorlarning ehtiyojlarini qondirish bo'yicha

faoliyatning maxsus turini yaratish zaruriyati vujudga keladi.

Bozorning paydo boishi uning madaniylashgan ko'rinishda

amal qilishini ta’minlovchi yangi tashkilotlar, muassasalarning

shakllanishini taqozo etadi.

Mustaqil tizim sifatidagi

bozorga nisbatan olganda,

12

infratuzilma - bu tovar va xizmatlaming harakatini, oldi-sotdi

jarayoniga vosita b o iib xizmat qiluvchi tashkiliy-huquqiy

shakllarning yigindisi yoki bozorga xizmat ko‘rsatuvchi hamda

uning amal qilishining normal sharoitini ta’minlash bo‘yicha

m aium funksiyalami bajaruvchi muassasalar, tizimlar, xizmatlar,

korxonalarning majmuidir.

Infratuzilmaning quyida keltirilgan turli ko‘rinishlari va

ular faoliyati yo‘naltiriIgan soha hamda tarmoqlar o ‘rtasidagi

o'zaro aloqalami yanada yaqqolroq tasavvur etish uchun chizma

ko‘rinishidagi tasvirdan foydalanish mumkin (1.2.1-rasm).

Bugungikundamamlakatimizijtimoiy-iqtisodiytaraqqiyotida

bozor infratuzilmasining ahamiyati tobora oshib borar ekan, uning

mohiyati, iqtisodiy mazmunini o ‘rganish muhim hisoblanadi.

Iqtisodiy tushunchalar lug‘atida “Bozor infratuzilmasi

(inglizcha market infrastructure) — asosiy vazifasi tovarlarni ishlab

chiqaruvchidan iste’molchiga yetkazib berishdan iborat b o ig an

tarmoq, kichik tarmoq hamda faoliyat sohalari (transport, ta ’minot,

mol tarqatish, savdo va h.k.)ning majmui” sifatida ta ’riflanib,

“rivojlangan bozor infratuzilmasi iqtisodiyotdagi m ablagiar

aylanishining

tezlashuvi,

yangidan

yaratilgan

qiymatning

realizatsiyasi jarayoni uchun shart-sharoit yaratadi6”.

6

Язык бизнеса: термины. Под общ. ред. В.А.Чжена. Т.: ИПК «Шарк»,

1995, 185-Ь.

13

Ishlab chiqarish

infratuzilmasi

Ijtimoiy-maishiy

infratuzilma

Institutsional

infratuzilma

Ekologik infratuzilma

Ishlab chiqarish sohasi

Aholi turmush farovonligi va

faoliyati sohasi

Xo'jalik yuritish faoliyatini tashkil

etish va boshqarish sohasi

r~T

Jamiyat va tabiat o'rtasidagi o‘zaro

munosabatlar sohasi

Shaxsiy infratuzilma

Jamiyat a’zolarining ma’naviy,

tadbirkorlik, kasbiy va boshqa

faoliyatlari sohasi

Jahon infratuzilmasi

1 1

Jahon iqtisodiyoti, tashqi iqtisodiy

aloqalar sohasi

Bozor infratuzilmasi

Bozor - tovar va xizmatlarni

ayirboshlash sohasi

u

---------- -infratuzilma sohasi;

— . ■ -infratuzilma x izm a tig a y o ‘naltimvchi asosiy soha va

tarmoqlar;

-------------har bir infratuzilma faoliyatining chegarasi

1.2.1-rasm. Infratuzilma turlari va ular faoliyati yo‘naltirilgan

sohalar o‘rtasidagi o'zaro aloqalar.

Mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning

rivojlanishida bozor infratuzilmasining roliga katta ahamiyat

qaratilmoqda. Jumladan, Prezidentimiz I.A.Karimovning ikkinchi

chaqiriq 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi

sessiyasida so‘zlagan nutqida mazkur sohani rivojlantirish

borasida alohida to ‘xtalib: “Bozor infratuzilmasiga xos barcha

muassasalarning rivojlanishi ustuvor ahamiyat kasb etmog‘i zarur.

Bunda biznes xizmati bilan uzviy b o g iiq bo‘lgan konsalting,

marketing, injiniring, lizing, sug‘urtatizimlari va boshqa tuzilmalar

faoliyatini kuchaytirish muhim ahamiyat kasb etadi7”, deb ko‘rsatib

o ‘tishi ham mazkur jarayonning naqadar ahamiyatli ekanini e’tirof

etadi. Shu bilan birga, Prezidentimiz I.Karimov 2009-yilning

asosiy yakunlari va 2010-yilning eng muhim ustuvor vazifalariga

bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisida “Inqirozga qarshi

choralar dasturini amalga oshirishda investitsiyalarni jalb etish,

avvalo,ichkimanbalamisafarbaretishhisobidaniqtisodiyotimizning

muhim tarmoqlarini jadal modernizatsiya qilish, texnik va

texnologik qayta jihozlash, transport kommunikatsiyalarini yanada

rivojlantirish va ijtimoiy infratuzilma obyektlarini barpo etish hal

qiluvchi ustuvor yo‘nalishga aylandi8” deb ta ’kidladilar.

Bozor infratuzilmasi mahsulot (xizmat) ishlab chiqaruvchisi

va iste’molchini yagona bozor makonida bog‘lovchi, ishlab

chiqarish miqyosi va iste’mol o ‘rtasidagi ziddiyatni bartaraf

etuvchi, uning barcha ishtirokchilariga qo‘yilgan maqsadlariga

erishishni ta ’minlovchi muassasalar va vositachilik tuzilmalari

tizimini namovon etadi. Bozor infratuzilmasining mohiyatini

namoyon etuvchi uning maqsadi, asosiy vazifa va tamoyillarini

7 Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz. Prezident

Islom Karimovning ikkinchi chaqiriq 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi

sessiyasidagi m a’ruzasi. 2000-yil 25-yanvar.

8 Asosiy vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada

у uksaltirishdir. I.Karimovning 2009- yilning asosiy yakunlari v a 2 0 10- yilda О ‘zbekistonni

ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo'nalishlariga bag‘ishlangan

Vazirlar Mahkamasining majlisidagi m a’ruzasi // “X alq so‘zi” gazetasi, 29- yanvar 2010-

yil

1.2.2-rasm orqali yaqqol tasaw u r etish mumkin.

Bozor infratuzilmasining maqsadi - bu cheklangan

to‘lovga qobil talab sharoitida, bozor ishtirokehilari manfaatlari

muvozanatini ta ’minlash borasidagi kelishuv asosida foydasini

maksimallashtirishdan iborat.

Bozor infratuzilmasining vazifalari sifatida quyidagilarni

keltirish maqsadga muvofiq hisoblanadi:

- bozor munosabatlari ishtirokehilari manfaatlarining amalga

oshirilishini yengillashtirish;

- infratuzilma subyektlarining o ‘z foydasini yuqori darajaga

yyetkazish

maqsadida

bozor

ishtirokehilari

xarajatlarini

minimallashtirish;

- iqtisodiyotning alohida subyektlari va faoliyat turlarining

ixtisoslashuvi asosida bozor munosabatlari subyektlari ishining

tezkorligi va samaradorligini oshirish;

- bozorda tarkib topgan konyunkturadan kelib chiqqan holda

mahsulot tayyorlashga bo‘lgan buyurtmalarni ko‘paytirgan yoki

kamaytirgan holda ishlab

chiqarish uchun bozor talabi indiqatori vazifasini bajarish;

- bozor munosabatlarini tashkiliy jihatdan rasmiylashtirish;

- birja mexanizmidan foydalangan holda iste’mol mollari,

ko‘chmas mulk, ishlab chiqarish vositalarining ijtimoiy-zaruriy

narxini belgilash;

- biznesni davlat va jamoat tomonidan tartibga solish, huquqiy

va iqtisodiy jihatdan nazorat qilish shakllarini yengillashtirish;

- tovar va xizmatlarning bozor marketingi asosida barcha

iste’molchilar

nomidan

maydonga

tushuvchi

buyurtmachi

funksiyasini bajarib, ishlab chiqarishni tartibga solish va boshqarish

imkonini yaratish.

16

BO ZO R IN FR A TU ZIL M A SI

v

B o zo r ish tiro k ch ilarig a x iz m at k o ‘rsatish , u la r o ‘rtasid ag i b o zo r

M a q s a d i

alo q alarin i tash k il etish v a ta rtib g a so lish orqali m an faatlarin in g

to i a r o q ro ‘y o b g a chiqishi u ch u n sh art-sh aro it y aratish , x o ‘ja lik

y u ritish sam arad o rlig in i o shirish

B o zo r subvektlari m an faatlarin in g ro ‘y o b g a ch iq ish ig a

k o ‘m ak lash ish

B o zo r ish tiro k ch ilari x arajatlarin i m in im allash tirish

Vazifalari

Asosiy

tamoyillari

B o zo r talab i in d ik ato ri v az ifasim bajarish

B o zo r alo q alarin i ta sh k iliy jih atd an rasm iy lash tirish

B o zo r subyektlari ish in in g te zk o rlig i v a sam arad o rlig in i o sh irish

T o v a rlarn in g ijtim o iy -zaru riy narx larin i b elg ila sh g a

k o ‘m ak lash ish

B izn esn i ta rtib g a solish, h u q u q iy v a iq tiso d iy jih a td a n n az o ra t

q ilish v a hokazo

H arak atch an lik

B o zo rn in g b arch a ish tiro k ch ilari uch u n fo y d alan ish im koniyati

M oslash u v ch an l ik

Ish o n ch lilik

►

B araaro rlik

H ar bir b o ‘g lin n in g ish id a ix tiso slash u v v a m e h n at taqsim oti

hiso b ig a erish ilu v ch i sam arad o rlik

0 ‘zin i-o ‘zi ta rtib lash

Ichki raq o b atn in g m av ju d lig i

1.2.2-rasm. Bozor infratuzilmasining maqsadi, asosiy

vazifa va tamoyillari.

Bozor infratuzilmasi tushunchasi, uning maqsadi va

vazifalarini yoritishgayana ko‘plab olimlar o'zlarining qarashlarini

berishgan. Xususan, A.Bekmurodov boshchiligidagi muallillar

guruhi tomonidan tayyorlangan“Ommabop iqtisodiyot: mohiyati va

asosiy tushunchalari'’ notnli o'quv qo‘llanmasida infratuzilinaning

turlarini va vazifalarini yoritishga quyidagicha yondashilgan. Bu

yondashuvlar bozor infratuzilmasining m a’lum taraflarini yoritsa-

da, ba’zi bir holatlarni kengroq yoritish muinkinligini ko‘rishimiz

mumkin (1.2.3-rasm).

U lguiji va chakana savdo ko rx o n alari, kim oshdi

sav d o lan ,y arm ark alar,

v o sitach ilik

firm alari.

to v ar birjalari

T O V A R BO ZO KI

B anklar, su g ‘u rta k o m paniyalari. fondler, fond

М О Л И Я В И Й Б 0 3 0 1 ’

e

b

b o zo rlan

M ehnat birjalari

M E H N A T B O ZO R I

A x b o ro t m ark azlari, adliya idoralari, reklam a ag en tlik lari, auditorlik firm alari

ir-^>

, I'S n = >

s Я

II— ,>

G

Bozor munosabatlari ishtirokchilarining

manfaatlarini amalga oshirishni

yengillashtirish________________________

I x ti s o s la s h t ir is h a s o s id a b o z o r s u b y e k tla r i ish i

s a m a r a d o r lig i n i v a te z k o r li g in i o s h ir is h

B o z o r m u n o s a b a t l a n m ta s h k i liy r a s m i y la s h ti r is h

I s h b ila r m o n li k a m a li y o tin i d a v l a t to m o n id a n v a

ijtim o iy ta r tib g a s o lis h , y u r id i k v a iq tis o d iy

n a z o r a t s h a k lim y e n g i lla s h t ir is h

1.2.3-rasm. Hozirgi bozor infratuzilmasi va uning

vazifalari9.

9

Ommabop iqtisodiyot: mohiyati va asosiy lushunehalari (o‘zbek v arus tillarida).

llmiy-ommabop qo'llanm a. (Bekmurodov A.Sh.. Gimranova O.B.. Shamshiyeva N.N.)

Г.: iqtisodiyot, 2009. - 92 b. (elektron versiyasi bilan).

Aynan bozor infratuzilmasini yoritishga mualliflar tomonidan

bozorlarning turlari va ulaming infratuzilma sifatida amal qilishi­

ni ta’minlovchi infratuzilmalarini uslubiy jihatdan tushuntirishga

harakat qilingan. Bu borada bozor infratuzilmasining vazifalariga

yondashuvda ulaming iqtisodiyotning barcha sohalaridagi faoliyat­

ini. ularning uslubiy jihatdan sohalar bilan aloqalari va ta’sir etish

jihatlarini e ’tiborga olish maqsadga muvofiqdir.

Bozor infratuzilmasining yuqorida sanab o ‘tilgan vazifalari

doimo ham bir xil darajada muvaffaqiyatii amalga oshavermaydi.

Bunda, eng avvalo, muayyan mamlakat iqtisodiyotining rivojlan-

ganlik darajasi, iqtisodiy tizimning tarkibiy tuzilishi, infratuzilma

unsurlarining harakat doirasi uchun sharoitlarning yetarliligi, bozor

mexanizmiga to ‘sqinlik qiluvchi omillarning mavjudligi kabi ho-

latlar jiddiy ta ’sir ko‘rsatadi. Umuman olganda, iqtisodiyotda bo­

zor infratuzilmasining amal qilish jarayoni samarali boiishi uchun

quyidagi tamoyillarga asoslanadi:

-harakatchanlik. Iqtisodiyotning barcha jabhalari singari

bozor infratuzilmasi sohasida ham resurslarning sarfianishi erkinlik

va raqobat kurashi ta’sirida yuqori harakatchanlik xususiyatiga ega

boiishi lozim. Bu esa mazkur sohaga yo^altirilgan resurslami bir

joydan ular yanada samarali foydalanishi mumkin bolgan boshqa

joyga tashlash, safarbar etish imkoniyati orqali baholanadi;

—bozorning barcha ishtirokchilari uchun foydalanish im-

koniyati. Bozor infratuzilmasi unsurlarining tarkib topishi tabiiy

ravishda - ehtiyoj va imkoniyatlar asosida borishi bilan bir qatorda,

iqtisodiyotni rivojlantirish nuqtayi nazaridan ma’lum maqsadlarn-

ing mushtarakligi tamoyiliga ham muvofiq kelishi lozim. Ya'ni,

infratuzilmaning turli unsurlari mamlakatning barcha hududlarini

qamrab olishi, joylashgan manzilidan qat’i у nazar, mijozlarni o ‘z

xizmatlari bilan ta’minlashi lozim;

-moslashuvchanlik. Bozor infratuzilma bo'glnlari iqtisodiy

konyunktura, talab va taklif, raqobat darajasi va boshqa jarayon-

larning holatidan kelib chiqqan holda o ‘zaro birlashish, ajral-

ish, o ‘ziga yangi vazifaiami qabul qilish kabi xususiyatlarga ega

boMishi kerak;

-ishonchlilik. Yuqorida ta ’kidlanganidek, infratuzilmaga

uneha ahamiyatli bo‘lmagan, ikkinchi darajali soha sifatida qarash

mumkin emas. Shu bilan birga, mazkur sohaning ahamiyatini

oshirishga shartnoma va bitimlar bo‘yicha qabul qilingan

majburiyatlarni qat'i у belgilangan muddatlar va muayyan sifatda

bajarilishini ta’minlash orqali erishish lozim;

-barqarorlik. Bozor infratuzilmasi sohasining eng «nozik»

tomoni - uning barqarorligining asosiy tarmoq va sohalar barqarorlik

darajasiga bog‘liqligidir. Shunga ko‘ra, bozor infratuzilmasi

nomuvofiq talab va taklif sharoitida ishlash uchun zaxiralarning

mavjudligi taqozo etiladi;

-h a r bir bo'g^nning ishida ixtisoslashuv va mehnat

taqsimoti hisobiga erishiluvchi sanmradorlik. Aynan bozor in­

fratuzilmasi muassasalari tabiati uchun faoliyat yo‘nalishlarining

serqirraligi, yuqori darajadagi diversifikatsiya emas, balki ixtiso­

slashuv va mehnat taqsimoti tavsifli hisoblanadi. Bozor infratuz­

ilmasi asosiy soha uchun shug'ullanish noqulay yoki samarasiz

bo‘lgan «maydoncha»ni aniqlab, unga ixtisoslashuv orqali faoliyat

ko‘rsatishi asosiy qoida hisoblanadi;

- o ‘zini-o‘zi tartiblash. Korxona belgilagan narx va uning

chakana narxi o ‘rtasidagi farq hisobiga tashkil topuvchi, cheklangan

daromadlar doirasida amal qilib, muntazam ravishda qayta mos-

lashib turishga undovchi o ‘zini-o‘zi tartiblash bozor infratuzilmas-

ining harakat mexanizmi hisoblanadi;

-ichki raqobatning mavjudligi. Iqtisodiyotning barcha jab-

halari singari bozor infratuzilmasi sohasida ham uni kuchsizlantiru-

vchi, taraqqiyotini sekinlashtiruvchi omil — yakkahukmronlik hi­

soblanadi. Shunga ko‘ra, yakkahuktnronlikning vujudga kelishi va

rivojlanishiga qarshi kurashuvchi turli bo‘g ‘inlar o ‘rtasidagi ichki

raqobatning mavjudligi soha faoliyati samaradorligining asoslari-

dan biri bo‘lib xizmat qiladi.Bozor infratuzilmasining iqtisodiy mohiyatini yanada

chuqurroq ochib berish uning tarkibiy qismlarini aniqlash va

rivojlanish xususiyatlarini ko‘rib chiqishni taqozo etadi.

1.3. Bozor infratuzilmasi nazariyasini o‘rganishdagi muhim

yondashuvlar

Yuqorida ta’kidlanganidek, bozor infratuzilmasi tarkibiy

qismlarini turkumlarga ajratishda yana shu narsa m a’lum

bo‘ladiki, ba’zi bir tuzilmalarning alohida bozor turlari bilan

o ‘zaro aloqadorligi mavjud emas. Balki. ular barcha iqtisodiy

munosabatlarni, shu jumladan, bozor aloqalarini ham tartibga solib

turadi yoki ulaming samarali amalga oshishi uchun ko‘maklashadi.

Jumladan, soliq idorasi, sug‘urta muassasasining ba’zi turlari,

bojxona, emissiya banki kabi tuzilmalar bevosita davlat tomonidan

tashkil etilgan bo‘lib, ular iqtisodiy faoliyatning zamr m e’yor va

tartiblarda olib borilishini ta'm inlashga xizmat qiladilar.

Bozor infratuzilmasi

unsurlarining tarkib topishi

va

rivojlanishi darajasi turli mamlakatlarda turlichabo‘lishi mumkin.

Bu esa:

-iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasi;

-unda olib borilayotgan iqtisodiy siyosatning xususiyatlari;

-infratuzilma sohasining rivojlanishiga bo‘lgan e ’tibor;

-davlat tomonidan qo‘llab-quwatlashning mavjudligi kabi

bir qator omillar ta’siri ostida shakllanadi.

Shunga ko‘ra, 0 ‘zbekistonda bozor infratuzilmasining

rivojlanish xususiyatlarini о ‘rganishmaqsadga muvofiq hisoblanadi.

Ilmiy tadqiqotlarda bozor infratuzilmasini ta’riflashda,

rivojlangan infratuzilmaga ega boig an mamlakatlar tajribasini

tahlil qilish va 0 ‘zbekistonning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga

olgan holda quyidagi uslubiy yondashuvlar tavsiya etiladi:

— funksional;

— tarmoq;

— bozorlarga xizmat qilish;

21

-h u d u d iy faoliyati;

- m u lk shakllari;

- rivojlanganlik darajasi.

Bozor infratuzilmasining funksional belgisi takror ishlab

chiqarish jarayonining uzliksizligini ta ’minlashdagi rolini to ‘liq

ochib beradi, y a’ni: savdo vositachilik, moliya-kredit, iqtisodiy-

axborot, iqtisodiy-huquqiy, tashqi iqtisodiy kabilarni.

Tarmoq nuqtai nazaridan - savdo, ta ’minot, mahsulotni

sotish, tayyorlov, moliyalash, kredit, sug‘urta, axborot-hisoblash,

ko‘ehmas mulk bilan operatsiyalar va umumiy tijorat faoliyati bilan

bog‘liq bo‘lgan infratuzilma.

Bozorlarga xizmat qilish belgisi bo'yicha:

- turli bozorlarga xizmat qiluvchi universal xarakterga ega

bo‘lgan umumbozor infratuzilmasi (tijorat banklari, sug‘urta

kompaniyalari, maslahat, auditorlik firmalari, axborot muassasalari

va hokazolar);

- alohida bozorlarga xizmat qiluvchi infratuzilma (iste’mol

bozori, ishlab chiqarish vositalari, moliya va ko'chmas mulk

bozorlari va hokazolar).

hududiy faoliyati bo‘yicha:

- xalqaro (xalqaro banklar, birjalar, sug‘urta kompaniyalari, chet

el firmalari, vakolatxonalari, chet el banklari filiallari, tashqi savdo

firmalari, bojxona tashkilotlari, xalqaro yarmarkalar va hokazolar);

- milliy ( 0 ‘zbekiston Savdo-sanoat palatasi, Respubiika fermer

xo‘jaliklari uyushmasi, Tovar-xomashyo birjasi, Respubiika fond

birjasi, Agrobank va hokazo);

- hududlararo (hududiy tovar birjalari, hududlararo ulgurji savdo

uyushmalari va hokazo);

- hududlar (viloyatlardagi ulgurji savdo, tijorat banklari, savdo

uylari va hokazolar);

- shahar va tumanlardagi (ulguiji va kichik ulgurji, marketing,

reklama firmalari, advokatlik idoralari, auditorlik firmalari va

hokazolar).

22

Вozor turlari

Iste’mol tovarlan v a xizm atlar

bozori

Ishlab chiqarish vositalari

bozori

qim m atli qog'ozlar

bozori

V alyuta bozori

Investitsiya bozori

Ssuda kapitali bozori

Ishchi kuchi bozori

Intellektual tovarlar bozori

savdo palatasi

- savdo uyi

- savdo firmasi

- superm arket

- reklam a agentligi

- tovar birjasi

- auktsion

- yarm arka

- fond biijasi

- auksion

- tijorat banki

- investitsion bank

- ipoteka banki

- lom bard

- investitsiya kom paniyasi

- investitsiya fondi

-X IF

- kliring palatasi

- fond d o ‘kom

- depozitariy

- sug‘urta kompaniyasi

- valyuta alm ashtirish

shoxobchasi

- reklam a agentligi

- m ehnat birjasi

- yarm arka

- biznes-m aktab

- reklam a agentligi

- patent idorasi

- savdo palatasi

- auditorlik kompaniyasi

- konsalting kompaniyasi

- reklam a agentligi

1.3.1-rasm. Bozor infratuzilmasi tarkibiy qismlarining bozor

turlari bo‘yicha turkumlanishi.

Mulk shakllari jihatidan:

-d av lat, korporativ va xususiy mulk shaklidagi infratuzilma;

-ijtim oiy tashkilotlar mulkiga taalluqli b o ig an infratuzilma

(masalan, tijorat banklari uyushmasi, birja ittifoqlari va boshqalar);

-x o rijiy mulkdorlarga tegishli b o ig an infratuzilma (xorijiy

davlatlar banklari filiallari, savdo korxonalari vakolatxonalari va

hokazo);

-aralash mulk shaklidagi infratuzilma.

Rivojlanish darajasi bo‘yicha:

—eski tizimdan qolgan va hozirgi davr tijorat va biznesning

rivojlanishi munosabati bilan tubdan o'zgartiris'nni talab qiladigan

infratuzilma;

-y a n g i shakllantirilgan infratuzilma;

-

shakllangan va o ‘zining faoliyati doirasi bilan hozirgi

zamon bozor talablarigajavob beruvchi infratuzilma10.

Shu o‘rinda ta ’kidlash lozimki, bozor infratuzilmasi

bozorning o ‘z vazifalarini bajarishi, uning samarali amal qilishi

uchun bevosita xizmat qiluvchi, shart-sharoit yaratuvchi va

ko‘maklashuvchi muassasalardan iborat ekan, ularni tasniflashda

asosan bozor turlari nuqtayi nazaridan yondashish to ‘g ‘ri boiadi.

Biroq, bu o ‘rinda shuni ham nazardan qochirmaslik kerakki, bozorni

turkumlashning o‘zi shartli b o iib , aksariyat manbalarda uning

bir-biridan farqlanuvchi tarkiblari ifoda etiladi. Shunga qaramay,

bozorning eng asosiy turlari bo‘yicha infratuzilma unsurlarining

turkumlanishini 3-chizma orqali yaqqol tasavvur etish mumkin.

Chizmadan ko'rinadiki, infratuzilma tarkibiy qismlarining

turli bozorlarga xizmat ko‘rsatish darajasi ham farqlanadi. Agar

reklama agentligi barcha bozorlar uchun o ‘z xizmatini taklif etsa,

auksion, savdo palatasi, savdo firmasi va supermarket singari

tuzilmalar ikki va undan ortiq bozor turlariga xizmat ko‘rsatadilar.

Shu bilan birga, infratuzilma unsurlari orasida aksariyatini bozorning

10

Murodov Ch. 0 ‘zbekiston iqtisodiyotini erkinlashtirish sharoitida bozor

infratuzilmasining rivojlanishi (agrar sektor misolida). I.f.d. ilmiy darajasini olish uchun

diss. — Т., 2001, 55—56-b.

24

biron-bir turiga ixtisoslashgan muassasalar tashkil etadi