Bozor infratuzilmasi

Xususiy tadbirkorlik alohida shaxs yoki korxona tomonidan xususiy tashabbus asosida tashkil qilinadi. Tadbirkorlikning bu shaklida mulk va ishlab chiqarish natijalari xususiy shaxslarga tegishli bo‘lib, ishlab chiqarishni tashkil qilish yollanma mehnatga asoslanadi.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik Shaxsiy mulkka asoslanadi, ishlab chiqarishni tashkil qilish o‘zi yoki oila a’zolari mehnati asosida amalga oshiriladi. Shaxsiy korxona egasi uning menedjeri ham hisoblanib, korxonaning barcha majburiyatlari uchun Shaxsiy javobgar bo‘ladi. Xo‘jalik xuquqi nuqtai-nazaridan yakka tartibdagi tadbirkorlik huquqiy shaxs hisoblanmaydi, Shu sababli uning egasi cheklanmagan mas’uliyatga ega bo‘lib, faqat fuqarolardan olinadigan daromad solig‘ini to‘laydi. Bu odatda kichik magazin, xizmat ko‘rsatish sohasidagi korxonalar, dehqon xo‘jaliklari, Shuningdek, huquqShunos, vrach, advokat kabi turli malakali mutaxassislar xizmati ko‘rinishida tashkil qilingan tadbirkorlikdir.
O‘zbekistonda kichik va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashning mintaqaviy dasturlarini amalga oshirish natijasida faqat 2004 yilning o‘zida 51,7 mingga korxona qayta tashkil qilindi. «Xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish hisobiga 2004 yilda 425 mingdan ziyod yangi ish o‘rinlari tashkil etildi. Bu 2003 yilga nisbatan 14 foiz ko‘p demakdir. Kichik biznesning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi ortdi va 2004 yilda 35,6 foizni tashkil etdi»¹. 2004 yilda kichik biznes sub’ektlariga 353,9 mlrd.so‘m miqdorida kreditlar ajratildi, Shulardan 81%ni kichik biznes, xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga ajratilgan uzoq muddatli kreditlar tashkil etadi. Kichik biznes sub’ektlari tomonidan kreditlarni o‘zlashtirilishi natijasida 81,2 mingta yangi ishchi o‘rinlari yaratildi.²
Tabdirkorlik faoliyatini amalga oshirishning muhim shakllaridan biri hissadorlik (aksionerlik) jamiyatlaridir.
Ancha katta va yirik ishlarni bajarishlari uchun kishilar o‘zlarining mehnatini, mehnat qurollari va boshqa ishlab chiqarish vositalari hamda pul resurslarini (kapitallar) birlashtirishlari lozim bo‘ladi. Jamoa kuchini Shu asosda birlashtirish natijasida turli xil ittifoqlar (uyushmalar) vujudga keladiki, ular ilmiy adabiyotlarda, qonuniy bitimlarda «jamiyat» deb atala boshlandi.
Jamiyat umumiy tushuncha bo‘lib, ularning shakli, iqtisodiy mazmuni, faoliyatining maqsadi va huquqiy majburiyatlari har xil bo‘lishi mumkin.
Hozirgi kunda korxonalarni hissadorlik shaklda tashkil qilish jahon xo‘jaligi va avvalo yirik ishlab chiqarishning ajralmas qismi hisoblanadi. AQSH, YAponiya va G‘arbiy Evropadagi barcha etakchi mamlakatlarda hissadorlik jamiyatlari sanoat, savdo, sug‘urta ishi va iqtisodiyotning boshqa sohalarida korxonalarning etakchi tashkiliy-huquqiy shakli bo‘lib qoldi.
Aksiya chiqarish va uni erkin joylashtirish hissadorlik munosabatlarning muhim tomonlaridan birini tashkil qiladi.
Aksiya – bu uning egasi hissadorlik jamiyati kapitaliga o‘zining ma’lum hissasini qo‘shganligiga va uning foydasidan dividend shaklida daromad olish huquqi borligiga guvohlik beruvchi qimmatli qog‘ozdir. Bundan tashqari, aksiya korxonani boshqarishda qatnashish huquqini ham beradi.
Aksiyalar maxsus tovar sifatida sotiladi va sotib olinadi, Shu sababli o‘zining narxiga ega. Aksiyada ifodalangan pul summasi uning nominal qiymati deyiladi. Aksiyaning fond bozorida sotiladigan narxi aksiya kursi deb atalib, u olinadigan dividend miqdoriga to‘g‘ri mutanosib, foiz miqdoriga esa teskari mutanosiblikda bo‘ladi. Xaridor aksiyani undan olinadigan daromadi bankka qo‘yilgan puldan keladigan foizdan kam bo‘lmagan taqdirdagina sotib oladi.
Aksiya kursi quyidagicha aniqlanadi:
,
bu erda: AK - aksiya kursi; D – dividend; F_s – ssuda foizi.
Ssuda foizi o‘sganda aksiya kursi tushadi. Agar dividend ssuda foiziga qaraganda Yuqori darajada o‘ssa, aksiya kursi ko‘tariladi.
Aksiyaning haqiqiy bozor kursiga dividend va ssuda foizi darajasi bilan birga, Shu aksiyaga talab va taklif nisbati ham ta’sir qiladi.
Hissadorlik jamiyatlari aksiya bilan birga obligatsiya ham chiqaradi.