Ботаника ва ўсимликлар физологияси

5.
 
O‘simlik tolasidan to‘qimachilik sanoatida foydalanish 
Ma’lumki, hozirgi vaqtda ko‘plab o‘simlik turlarining poya, barg, urug‘lari 
ѐki mevalari, gullari tarkibidan ajratib olinuvchi tolalar to‘qimachilik sanoatida 
foydalaniladi. Tola ajratib olinuvchi o‘simliklar turlari umumiy holatda ikkita 
guruhga ajratiladi. Jumladan, nasha o‘simligi, kanop kabi o‘simlik turlari poyasidan 
dag‘al tavsifga ega tolalar ajratib olinadi. Bu tolalar o‘simlik poyasining tashqi 
ksilema–floema qavatida joylashadi. Shuningdek, ikkinchi guruhga mansub 
o‘simlik turlaridan tolalar barglar asosida ajratib olinadi. Bundan tashqari, ayrim 
o‘simlik turlarining urug‘lari tashqi tomonida shakllanuvchi tolalardan (ingichka 
tolalar) ham to‘qimachilik sanoatida keng miqѐsda foydalaniladi. Masalan, g‘o‘za 

---

БОТАНИКА ВА ЎСИМЛИКЛАР ФИЗОЛОГИЯСИ
 
22
o‘simligi chigiti tolasi (paxta) asosiy to‘qimachilik xomashѐlaridan biri hisoblanadi. 
Botanik tuzilishiga ko‘ra, chigit tolasi urug‘ ustki qismidan o‘sib chiquvchi trixoma 
qavati hujayralaridan tashkil topadi. O‘rtacha bir funt miqdordagi paxta tarkibida 90 
000 000 dona atrofida chigit tolasi mavjud hisoblanadi. Paxta tolasini olish 
maqsadida g‘o‘za o‘simlik turi (Gossypium) dunѐning nisbatan issiq tabiy–iqlim 
sharoitiga ega bo‘lgan mintaqalarida bundan tahminan ming yillardan buѐn 
madaniy holatda yetishtirib kelinadi. 
Tahminan 1000yil oldin Ispaniyaga olib kelingan madaniylashtirilgan g‘o‘za 
o‘simligini o‘stirish Yevropa mintaqasida dastlab, keng ommalashmagan. XIV 
asrda Yevropa asosan Hindistonda yetishtirilgan g‘o‘za o‘simligidan ajratib olingan 
paxta tolasi bilan ta’minlangan. Navbatdagi ikki asr davomida esa – paxta tolasini 
ishlab chiqarish sanoati rivojlantirilgan va XIX asrning o‘rtalariga kelib, Yevropada 
paxta tolasiga bo‘lgan talab darajasi keskin ortishi kuzatilgan. Bu davrda paxta 
tolasi Yevropa arzon ishchi kuchi sifatida qullardan foydalanilgan Amerika 
qo‘shma shtatlarida yetishtirilgan xomashѐ asosida ta’minlangan. Biroq, Amerikada 
yuz bergan fuqarolar urushi Yevropaga paxta tolasi yetkazib berilishi to‘xtab 
qolishiga sabab bo‘lgan, o‘z navbatida Angliya o‘zining turli xil mustamlaka 
mamlakatalarida paxta yetishtirish plantatsiyalarini tashkil qilishni kuchaytirgan. 
Hozirgi vaqtda Amerika qo‘shma shtatlarida katta maydonlarda, asosan Missisipi 
darѐsi havzasida joylashgan sug‘oriladigan deqonchilik ekin maydonlarida paxta 
yetishtiriladi. Shuningdek, tola olish maqsadlarida Linum usitatissimum o‘simlik 
turidan ham foydalaniladi. 
Ma’lumki, o‘simlik organizmida poya, barg gul va meva organlarida suvning 
ortiqcha yo‘qotilishining oldini olish mexanizmi muhim ahamiyatga ega 
hisoblanadi. Ko‘pgina o‘simlik turlarida poya va barglarning epidermis qavati 
yuzasida kutikula qavati hujayralarida o‘ziga xos mum qavati shakllanadi, bu qavat 
o‘simlik organidan suvning ortiqcha bug‘lanishining oldini oladi. Kutikula qavati 
hujayralari o‘simlik hujayralaridan suv bug‘lanishining oldini olsada, biroq 
fotosintez jaraѐnida o‘simlik barg va ѐsh novdalariga atmosfera havosi tarkibidan 
kirishi talab qilinuvchi SO2 gazining qabul qilinishi darajasini ham qiyinlashtiradi. 
Shu sababli, o‘simlik barglarida 
ikkita epiderma 
hujayralari oralig‘ida
yuzaga 
keluvchi teshik, og‘izcha – ustitsa shakllangan