Botanika páni onıń maqseti hám wazıypaları

Botanika pániniń rawajlanıw tariyxı

Ósimlikler haqqındaǵı bizge shekem jetip kelgen dáslepki ilimiy maǵlıwmatlardı eramızdan aldıńǵı III–IV ásirlerdegi grek klassik filosofi Aristotel hám onıń shakirti, botanika pániarın salıwshı Teofrast miynetlerinde baqlaw mumkin. XV-XVIII ásirler botanikanıń rawajlanıwında ósimliklerdi dáslepki dizimge alıw dáwiri esaplanadı. Bul dáwirde ósimlikler morfologiyasınıń tiykarǵı túsinikleri, ilmiy atamalar júzege keldi. Ósimliklerdi klassifikaciya qılıw usılları hám nızam-qaǵıydaları islep shıǵıldı. Ósimlikler duńyasınıń dáslepki sistemaları jaratıldı. XVII-XVIII ásirlerde organizmlerdiń dúzilisi hám wazıypaları, bazı bir ulıwma nızamlıqlar háqqında júdá kóp dálil bolatuǵın materiallar toplandı. Ásirese, ósimliklerdiń sırtqı ortalıq penen óz-ara baylanısta bolıwı, olardıń jasaw sharayatına beyimlesiwi haqqında maǵlıwmatlar kóbeydi. Organizmlerdiń evolyuciyası haqqındaǵı ilimiy tiykarlanǵan pikirler XIX ásir baslarında Franciyada J. Lamark organikalıq dúńya evolyuciyasın birinshi bolıp ilimiy tiykarlawǵa háreket etedi. XIX ásirdiń ortaları kletka teoriyasınıń jaratılıwı M. Shleyden hám T. Shhámnn miynetleri menen baylanıslı. XIX ásirdiń ekinshi yarımında evolyucion tálimat hám tariyxıy usıl tiykarında biologiyanıń jańa tarmaqları kelip shıǵa basladı. Usı dáwir turli ósimlikler toparlarınıń filogenetik sistemaların jaratıw menen xarakterlenedi.

Tábiyat hádiyseleriniń jetisip, evolyucion tárizde rawajlanıp barıwındaǵı tusinik hám tálimatlar Abu Nasr Farobiy, Al-Xorazmiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Uluǵbek, Zahiriddin Muhámmad Bapur sıyaqlı allomalardıń miynetlerinde óz sheshimin tapkan. Jayhoniydiń mına sonday ájayıp miynetlerinen biri: “Kitob ul-masolik hám mamolik” (“Aralıqlar hám mámleket haqqında kitap”) 911-922 jıllarda jazılǵan bolıp, kóbinshe onı “Kitob ul-masolik fi-márifat ul-mamolik” (Mámleketlerdi biliwde aralıqlar kitabı) dep aytıladı. Jayhoniy óz miynetlerinde Orta Aziya, Hindistan, Qıtay, Sarandib (Ceylon), Iran qazılma baylıkları, sonday-aq usı mámleketlerdiń tabiyiy resursları haqqında anıq maǵlıwmatlar keltirgen. Farobiy alım, shayır, táwip, sazende hám bastakor, filosof, ádebiyachı sapatında tanıldı. Usı waqıtlarda ilim tarawında erisilgen tabıslar kompleksi esaplanǵan “Hindistan dárileri hám dárilik ósimlikleri”, ”Nabotiya diyqanshılıǵı haqqında” sıyaqlı kitaplar bir qansha tillerge awdarma etilgen edi.