|
3. Biosfеradagi tirik organizmlarning funktsiyasi va kеchadigan jarayonlarni bir biriga moslashtiring.
№
|
Funksiyalar
|
№
|
Jarayonlar
|
1
|
Enеrgеtik
|
А
|
Organik moddalarning parchalanishi. Oksidlanish-qaytarilish jarayonlari
|
2
|
To’plovchi
(akkumulyativ)
|
В
|
Moddalarning еrning tortish kuchiga qarshi yo’nalishda ko’chirilishi
|
3
|
Parchalovchi (dеstruktiv)
|
C
|
Fotosintеz, enеrgiyaga boy bo’lgan moddalarning parchalanishi, ozuqa zanjirlari orqali enеrgiya va moddalarning o’tkazilishi
|
4
|
Muhit hosil qiluvchi
|
Д
|
Organizmning tana tuzilishi uchun zarur moddalarning hayot faoliyati natijasida to’planishi
|
5
|
Transport (migratsiya)
|
Е
|
Tashqi muhitning fizik-kimyoviy xususiyatlarini o’zgartirish
|
Javob:
|
1 -C
|
2 -D
|
3 -B
|
4 -A
|
5 -E
|
4-topshiriq. “Tushunchalar tahlili ” organayzerini to’ldiring
Tushunchalar
|
Mazmuni
|
Redusentlar
|
REDUTSENTLAR (lot. reducens — qaytayotgan, qayta tiklanayotgan) , destruktorlar — ulik organik moddalar b-n ozikdanib, uni minerallashtiradigan (destruktor) organizmlar. Redutsentlar organik moddalarni parchalab, produtsentlar oʻzlashtira oladigan oddiy anorganik birikmalargacha olib keladi. Redutsentlarga saprotrof bakteriyalar, zamburugʻlar va bir qancha hayvonlar (yomgʻir chuvalchanglari, saprotrof hasharotlar, oʻlimtikxoʻr hayvonlar) kiradi. Quruqlik ekosistemalarida organik qoldiklarning parchalanishida tuproq hayvonlari (yomgʻir chuvalchanglari, hasharotlar va ularning lichinkalari), bakteriyalar va zamburugʻlar katta ahamiyatga ega. Redutsentlar yordamida oʻrmonlar tuprogʻida har yili hosil boʻladigan oʻsimlik qoldiklarining 90% ga yaqin qismi oʻzlashtiriladi. Suv ekosistemasida Redutsentlar funksiyasini plankton hayvonlar bajaradi.
|
Konsumentlar
|
0‘simliklar to‘plagan organik moddalarni iste’mol qiluvchilar, bular hayvonlar bo‘lib, ular - konsumentlar deb ataladi. Konsumentlar ekotizimda moddalar aylanishida qatnashuvchi organizmlar hisoblanadi. Konsumentlar o‘z navbatida I, II, III tartiblarda bo‘lishi mumkin.
Birinchi tartibdagi konsumentlarga o‘txo‘r hayvonlar kiradi. Ularga quruqlikdagi keng tarqalgan, ko‘pchilik qushlar, sudralib yuruvchilar, sut emizuvchilar kiradi. Suv havzalarida molluskalar va mayda qisqichbaqasimonlar hisoblanadi.
II va III tartibdagi konsumentlarga etxo‘r yoki yirtqich hayvonlar kiradi. Ular o‘z o‘ljalarini ushlab olishi, ovlashi yoki boshqa yo‘llar bilan qo‘lga oladi. Ayrimlari o‘laksa bilan oziqlanishi yoki parazit hayvon bo‘lishi mumkin.
Hayvonlar biologik resurslarning ajralmas bir qismi bo‘lib, tabiatda moddalar va energiya almashinuvida muhim rol o‘ynaydi.
Inson hamisha ham hayvonlarga to‘g‘ri munosabatda bo'lavermaydi. Natijada, hozirgi kunga kelib insonning ta’sirida dunyo bo‘yicha hayvonlarning 600 ga yaqin turi, jumladan sut emizuvchilarning 120 turi, qushlarning 150 turi yo‘q qilindi. Bular insonning bevosita yoki bilvosita ta’siri natijasida yuzaga keldi. Kishilar ovchilik qilib, shunchaki ermak uchun, yerlarni o‘zlashtirib, yerlarga turli zaharli moddalar (pestitsidlar) ishlatib va boshqa yo‘llar bilan hayvonlarni yo‘q qilishdi. Buning natijasida burchal zebrasi, sayyoh kaptar, havo rang ot, karolin to‘tiqushi va boshqa hayvonlar Yer yuzidan butunlay yo‘q bo‘ldi.
Agar bunday holning oldini olishda, hayvonot dunyosini muhofaza qilishda, ularning sonini tiklashda ishtirok etmasak, oxir-oqibat bu tabiat muvozanatini saqlab turgan ajoyib mavjudotlar yana ham kamayib biosferadagi muvozanat butunlay izdan chiqishi mumkin. Bu esa yerdagi modda almashinishning buzilishiga olib keladi. Shuning uchun har bir tirik organizmga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘laylik, ularni ayab - asraylik.
|
Simbioz
|
Simbioz (Symbiosis — birgalikda yashash) — ikki va undan ortiq turlarning birbiriga foyda keltirib birga yashashi. Simbiotik munosabatlar oʻsimlik bilan oʻsimlik, oʻsimlik bilan hayvon, hayvon bilan hayvon, oʻsimlik va hayvonlar bilan mikroorganizmlar, mikroorganizmlar bilan mikroorganizmlar oʻrtasida boʻlishi mumkin. "Simbioz" terminini nemis olimi A. de Bari (1879) taklif etgan.
Oʻsimliklar bilan mikroorganizmlar oʻrtasidagi S.ga mikoriza misol boʻladi. Bunda zamburugʻ mitseliysi yuksak oʻsimliklar ildizi bilan S. yashaydi. Oʻsimlik ildizi suv va mineral oziqni tuprokdan shimib oladi. Zamburugʻ esa tuprokdagi organik birikmalarning parchalanishiga yordam beradi. Azotobakteriyalar dukkakli oʻsimliklarning ildizida yashab, havodagi erkin azotning oʻsimliklar tomonidan oʻzlashtirilishiga yordam beradi. Hayvonlar bilan oʻsimliklar orasidagi S.ga misol tariqasida bir hujayrali suvoʻtlar, ayrim bir hujayrali hayvonlar, boʻshliqichlilar (gidralar, korall poliplar), kiprikli chuvalchanglar oʻrtasidagi munosabatlarni koʻrsatish mumkin. Suvoʻtlar korall poliplar hujayralariga joylashib olib, ularning oʻsishi va rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatadi. Xayvonlar (shu jumladan, odam) bilan mikroorganizmlar oʻrtasida ham S. keng tarkalgan. Ichak mikroorganizmlarining ovqat hazm qilishda ishtirok etishi bunga yaqqol misol buladi. Ayrim xasharotlar ichagida sellyulozaning hazm boʻlishi ichakda yashaydigan achitqi zamburugʻlari ajratib chiqaradigan fermentlar bilan bogʻliq. Xuddi shunga oʻxshash S. kavsh kaytaruvchi sut emizuvchilar bilan ular oshqozonida yashaydigan infuzoriyalar orasida ham mavjud.
Organizmlar oʻrtasidagi simbiotik munosabatlar evolyusiya jarayonida katta ahamiyatga ega. 19-asrning 60y.larida rus olimi A.S.Faminsin lishayniklarni S. yashaydigan organizmlardan iborat ekanligini aniqlagan. 20-asr boshlarida K. S. Merejkovskiy bu xildagi evolyusiya jarayonini simbiogenez deb atagan. Hozirgi zamon biol.sida S.ga har xil turlarga mansub organizmlar oʻrtasidagi har qanday munosabatlar (parazitizm, kommensalizm, mutualizm) tarzida qaraladi.
|
5-topshiriq. Ma’ruza matnlaridan foydalangan holda mavzuga mos topshiriqlar tuzing(Har bir topshiriq uchun 2.5 ball, jami 10 ball. (Klaster, Ven diagrammasi, Atamalar janziri, Tushunchalar tahlili organayzeri, T-sxema organayzeri va boshqalar))
6 – topshiriq: O’z kasbiy faoliyati tajribalari asosida biron bir mavzu bo’yicha ekologik badiiy ko’rinish rejasini ishlab chiqish va topshiriqlar bo’yicha yakuniy xulosalar tayyorlash (maksimall 10 ball).
Sana: «___» _____________201___ yil.
Fan: Tabiatshunoslik
Mavzu: Sayyoralar
Ta’limiy maqsad: O’quvchilarning og’zaki va yozma nutqlarini o’stirish
Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarning axloqiy tarbiyalarini mustahkamlash
Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarga iqtisodiy bilimlar berish.
Kommunikativ kompetensiya:
mustaqil fikrini og‘zaki va yozma tarzda ifoda eta olish, darslikdan foydalanib, mavzu bo‘yicha yozma matn tuza olish; darslik, o‘quv atlasi ma’lumotlardan samarali foydalanish; muloqotda muomala madaniyatiga amal qilish va guruhlarda ijodiy tarzda ishlay olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi: :
kompyuter, televizor va boshqa manbalardan zarur ma’lumotlarni izlab topa olish, ulardan samarali foydalana olish.
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
fan to‘garagida mustaqil o‘rganish orqali bilimini oshirib borish, sportning yoshiga mos turi bilan shug‘ullanish, o‘zini tuta olish, to‘g‘riso‘z bo‘lish, o‘zining xatosini tushunish, atrofidagi tabiat manzaralarini estetik his etish.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
farzandlik, o‘quvchilik burchini bilish, unga rioya qilish, sinfdagi jihozlar, o‘quv qurollarini asrash.
Milliy va umummadaniy kompetensiya:
o‘zi yashaydigan joyning maftunkor tabiati, tarixiy obidalarini, dam olish maskanlarini asrash va qadriga yetish.
Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi:
xarita, globus bilan ishlashda hisoblashning qulay usullarini qo‘llay olish, aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda kundalik faoliyatda zarur bo‘lgan dastlabki rejalarni tuza olish, suvni isrof qilmaslik va tejamkorlikning ma’nosini tushunish, unga amal qilish.
Dars turi: Yangi materialni o’rganish
Dars jihozi: rasmlar,bukletlar
DARSNING BORISHI:
I-bosqich.Darsning tashkil qilish jarayoni va ajratilgan vaqti 5 minut.Tashkiliy qism. Navbatchi axboroti.
II-bosqich. O‘tilgan va uyga berilgan mavzuni so‘rash va takrorlash jarayoni va ajratilgan vaqti 10 minut Asosiy qism.Tabiatshunoslik fani asosida savol-javoblar o’tkazish.
III-bosqich.Yangi mavzu mazmunini tushuntirish jarayoni va ajratilgan vaqti 20 minut.
Yangi mavzu bayoni.
IV-bosqich.Yangi mavzuni mustaxkamalsh, amaliy va mustaqil ishlar bajarish jarayoni va ajratilgan . Kartochkalar orqali savol-javob o’yini o’tkaziladi
V-bosqich. Darsga yakun yasash, baholash metodlari va ajratilgan vaqti 5 minut
VI-bosqich. Uyga vazifa berish va ajratilgan vaqti 4 minut
Do'stlaringiz bilan baham: |
