Botanika indd

hujayra 
to‘quna 
organ 
organ izm
18

---

elaksimon nay 
lub parenximasi 
lub tolasi
yo‘ldosh hujayra 
Floema
konusi
bo‘linish
zonasi
Hosil qiluvchi to(qima
o'tkazuvchi nay
yog4ochlik
parenximasi
yog‘ochlik tolasi
Ksilema
epiderma hujayralari 
tukcha
loviyasimon 
hujayralar
xloroplast
Epiderma
14-rasm.
o‘ sishini, ya’ni yo‘g‘onlashuvini ta’minlaydi. Poya va il- 
dizning po‘ stlog‘i (floema) va yog‘ ochligi (ksilema) orasida 
joylashgan yon hosil qiluvchi to‘ qima - kambiy hisobiga 
o‘ simlik poyasi va ildizi eniga o‘ sadi. Hosil qiluvchi hujay- 
ralardan o‘ simlikning asosiy, qoplovchi, o‘tkazuvchi, mexa- 
nik va boshqa to‘qimalari hosil bo‘ladi.
Asosiy to^qima. Asosiy tocqima hujayralari qoplov­
chi, mexanik, o‘tkazuvchi to‘qima hujayralari oralig‘ ida 
joylashadi. Bajaradigan funksiyasiga ko‘ra asosiy to‘ qima 
bir necha xil bo‘ ladi: assimilatsion to‘qima (xlorenxima), 
jamg‘aruvchi to‘qima (organik moddalarni, suv va havoni 
jamg‘aruvchi). Bu hujayralar fotosintez qilish xususiyati- 
ga ega. Assimilatsion to‘ qima hujayralari yashil barglarda, 
novdalarda bo‘ladi. Jamg‘aruvchi to‘ qima hujayralari pa- 
renxima hujayralaridan iborat bo‘lib, ularda uglevod, oqsil 
va boshqa moddalar tocplanadi. Bu to‘ qima daraxtlaming

---

tanasida, ildizpoya, ildizmeva, tugunaklar, piyozbosh, me- 
valar va urug‘larda yaxshi rivojlangan. Cho‘llarda o‘ suvchi 
ayrim o‘ simliklar poyasi va bargida (masalan, kaktuslar tana­
sida) suv to‘plovchi parenxima hujayralari mavjud.
Qoplovchi to‘qimalar o‘ simlikning barcha organla- 
rini tashqi tomondan qoplab turadi. Qoplovchi to‘ qima 
o‘ simlik organlarini himoya qilish funksiyasini baja- 
radi. Bu to‘qima 3 ga bo‘linadi: epiderma, periderma va 
po'stloq. Epiderma barg va yosh novdalami qoplab turadi. 
Bu to‘ qima bir qavat zich joylashgan shaffof hujayralardan 
tashkil topgan. Epiderma to‘ qimasi tashqi tomondan kutiku- 
la yoki mum bilan qoplanadi, bu suv bug‘ lanishini kamay- 
tiruvchi moslanishdir. Barg va yashil poyalar epidermasida 
og‘izchalar bo‘lib, ular gaz almashinuvi va suv bug‘latishda 
ishtirok etadi. Ko‘p yillik o‘ simliklaming poya va ildizla- 
rida epiderma ikkilamchi qoplovchi to‘ qima - periderma 
bilan almashinadi. Periderma po‘kak va boshqa hujayralar­
dan tarkib topgan. Po‘kak o‘ lik hujayralardan iborat bo‘lib, 
uning qobig‘ iga maxsus yog‘ simon modda (suberin) 
shimilgan. Shuning uchun po‘kak o‘zidan suv va gazlami 
o‘tkazmaydi. Uning asosiy vazifasi o‘ simlikni yozda yuqo- 
ri haroratdan, qishda sovuqdan va kasallik tug‘ diruvchi 
mikroorganizmlardan saqlashdan iborat. Po‘kak hujayralari 
orasida yasmiqchalar shakllanadi. Daraxt va butalaming ta- 
nasi va ildizida har yili po‘kak to‘qimasining yangi qavati 
shakllanadi. Natijada po‘ stloq qavati hosil bo‘ladi. Po'stloq 
hujayralari cho‘zilish xususiyatiga ega bo‘lmaganligi sa- 
babli, daraxt va butalar tanasi yo‘g ‘onlashgan sari po‘ stloqda 
yoriqlar paydo bo‘ladi.