Bosqichlar nomi Zarur ma‟lumotlar Zarur harakatlar

4.Muloqot – tarbiya vositasi sifatida. 

Muloqot  (arabcha  so‗z  bo‗lib-  ―uchrashish,  ko‗rishish;  qabul  qilish 

ma‘nosini  anglatadi‖)  insonlar  o‗rtasidagi    o‗zaro  aloqalar  va  fikr  almashuv 

shaklining bir turi

1. Shunday  ekan,  inson  muloqot    jarayonida    ijtimoiy  tajriba,  ta‘lim-tarbiya, 

turli munosabatlar, axloqiy me‘yorlar, g‗oya va mafkura omillari ta‘sirida  yashab 

ijtimoiylashadi  va  barkamol  shaxs  sifatida    shakllanadi  va  rivojlanadi.  Tarixiy 

tajriba  va  amaliy  faoliyat  shundan  dalolat  beradiki,  insonni  jamiyatdan  va  

shaxslararo    bo‗ladigan    o‗zaro  muloqotidan  ajratib  qo‗yish    uning  shaxs  sifatida  

                                                   

1. O‘zek tilining ioxli lg‘ati. 2-tom, Moskva, «Rus tili» nashriyoti, 1981, 636-bet. 

shakllanishiga    imkon  beradigan  ijtimoiy  sifat,  xususiyat  hamda    fazilatlardan  

mahrum  bo‗lishiga  olib  keladi.    Chunki  muloqot  inson  amaliy  faoliyatining  

moddiy-ma‘naviy  shakllarini    hamda  uning    ehtiyojlarini    aks  ettiradi.    ―Hech  

kimga  sir  emaski,  deb  yozgan  edi  polyak  psixologi    E.Meliburd,-  shaxslararo 

munosabat  biz uchun  nafas olayotgan havodek zarurdir‖. 

Bu  xususda    fransuz  yozuvchisi    Antuan  de  –Sent  Ekzyuperining  ―Yagona 

haqiqiy  boylik  bu  insonlar  orasidagi  munosabat  va  muloqot  boyligidir‖  degan 

fikrlari diqqatga sazovordir. 

Shu  o‗rinda  tarixga  bir  nazar  solib,  buyuk  yunon  mutafakkiri    Aristotel 

(Arastu)ning    muloqot  madaniyatiga  doir  ibratli    sifatlarini  esga  olsak  yomon  

bo‗lmaydi. U Afinada maktab- Likey tashkil etib,  bu maktabni 13 yil boshqargan. 

Aristotelning  maktabi  Likeydagi  ta‘lim  uslubi  va  o‗quv  texnologiyasi  

haqida  fikr  yuritadigan bo‗lsak, ta‘lim jarayonida  ko‗p  sonli tinglovchilar orasida  

o‗zaro  tenglik,  bahs-munozara,  erkin  fikr,  o‗zaro  hurmat  hukm  surgan.    ya‘ni 

muloqot  madaniyati,  muomala  madaniyati,  bahs-munozara  yuritish  madaniyati, 

muzokara  madaniyati,  nihoyatda  kuchli,  nafis,  ehtirosli  bo‗lganligidan  darak 

beradi.  

Shu  ma‘noda  muloqot  va  muomala  madaniyatining    tarkibiy  qismi  nutq 

madaniyatidir.    Chunki  nutq  va  unda  ifodalangan    so‗z  ohangi    kishiga  ta‘sir 

etuvchi qudratli psixologik (ruhiy) kuchga ega, u nafaqat  so‗zning mazmuni, balki 

so‗zlovchining    aytayotgan    fikrini  ifoda  qilish  uslubi  bilan  ham    uning  ta‘sir 

darajasi  va  qudrati  yanada  ortishi  mumkin.  Masalan  ―Salom‖  so‗zining  turli 

ohangda ifodalanishining 10 dan ziyod shakli, ya‘ni ma‘nosi bor: 

1. Salom! – ―Keling‖ degan ma‘noda.  

2. Salom! – ―Xo‗sh, xizmat‖ degan ma‘noda.  

3. Salom! – ―YAna keldingmi?‖ degan ma‘noda.  

4. Salo-o-m! – ―Juda vaqtida kelding‖ degan ma‘noda. 

5. Salom?! – ―Men sizni tanimayapman‖ degan ma‘noda.  

6. Salom!!! – ―Gap tamom‖ degan ma‘noda.  

7. Salom! – ―Ha, ishing tushdimi!‖ degan ma‘noda.  

8. Salom! – ―Bir pas kutib turing‖ degan ma‘noda. 

9. Salom! – ―Vaqtim yo‗q, ketaver!‖ degan ma‘noda.  

10. Salom! – ―Mana ishim bitdi, gapir endi‖ degan ma‘noda va hokazolar. 

Shuningdek,  ―Ha‖  so‗zini  ifodalashning  50  dan  ortiq  shakli  bor  bo‗lsa, 

―yo‗q‖  so‗zini  aytishning  ham  xuddi  shunday  ohangdagi  ma‘nosi  mavjud,  ammo 

bir, ya‘ni bu so‗zni yozishning faqat bir uslubi bor‖

1. Bu  fikrning  zamirida    muloqot  madaniyatiga  doir  juda  nozik  qochirim  

yashiringan.  Zotan,  kishilar    muloqotining  asosida  so‗z-fikr  turar  ekan,    fikrni 

bayon  etish  ifodasi  har  bir  kishining  saviyasi,  ma‘naviy  dunyosi  hamda 

madaniyatiga bog‗liq.  Falsafa,  pedagogika,  psixologiya va boshqa  fanlarda keng  

qo‗llaniladigan  miqdor,  sifat,  me‘yor  tushunchalari  insoniy  muloqot  madaniyati 

uchun    ham  to‗la    muofiq  keladi,  binobarin  ,  muomalada  ham  me‘yorni    bilish 

zarur. 

                                                   

1М.Назаров. Мулоқот маданияти ҳақида. «Мулоқот», 2000 йил 6-сон, 23-бет. 

Muhimi  shundaki,    muloqot  jarayonida    kishilar  o‗rtasida    fikriy 

mushtaraklik,  o‗zaro  ta‘sir  hamda    axborot  almashinuvi    yuzaga  kelishi    bilan  

birga,  ular ijtimoiy  ma‘noda  bir-biriga tarbiyaviy  ta‘sir ham o‗tkazadilar. Lekin 

inson  tabiatining  shunday  murakkb  qirralari    borki,  uni  mukammal  bilish  va 

o‗zlashtirib  olish  mumkin  emas.    Buyuk  mutafakkir  Ahmad  Donish  ta‘biri  bilan 

aytganda.  Olamdagi    jonli  narsalarda    hayvoniy  va  shaytoniy  sifatlar  bor.  Bu 

quvvatlar    birlashtirilib  «hosil  bo‘lgan  hamirdan  bir  jonli   narsa  yaratilib,  uning 

otini inson deb aytganlar, haqiqatdan,  – deb davom etadi mutafakkir- inson ulug‘ 

olamdir»

1.  Insonning fazilatlari  hamda nuqsoni haqida  u shunday  yozadi: «Agar 

sen tafakkur daryosiga cho‘msang, etti osmonni xayoling  qutichasiga  joylaysan: 

agar    qahri  g‘azabing  kelsa,  yo‘lbarsni  mushukdek  ham  ko‘rmaysan,  agar 

mehribonliging  tutar  ekan,  bechora  chumolini    kipriging  ustida  saqlaysan;  agar 

sahiyliging    jilva  qilsa,    kiygan  to‘ningni  muhtojga  berib,  o‘zing  yalang‘och 

qolasan; agar baxilliging  tutsa,  qumursqa og‘zidagi donni talashasan»

2 Shaxslar  orasidagi  nutqli  va  nutqsiz  o‗zaro  aloqa  jarayonidir.  Muloqot  ikki 

va undan ortiq odamlar o‗rtasida birgalikdagi hayot va faoliyat ehtiyojlaridan kelib 

chiquvchi  real  aloqalar.  Muloqot  haqida  gap  ketar  ekan,  bunda  uchta  bir-biridan 

alohida  o‗z  roli  va  vazifasiga  ega  bo‗lgan  va  bir-biriga  bog‗liq,  bir-birining 

ahamiyati va sifat  darajasini  to‗ldiruvchi tushunchalarning  farq etilishi lozim deb 

hisoblaymiz. Bu tushunchalar, muloqot, muomala va munosabat kabilardir. 

 

Muloqotning  tarkibiy  qismi  bo‗lib,  uning  sifat  darajasi,  negizi  va  asosini 

tashkil  etadi.  Muloqot  qatnashuvchilarining  shaxsiy  xulq-atvorlari,  bir-birlariga 

bo‗lgan  munosabatlarida  (ijobiy,  salbiy,  betaraf  va  h.k.),  ular  o‗rtasidagi 

muloqotning  yoqimli  yoki  yoqimsiz  (empatiya  yoki  antipatiya)  bo‗lishi 

odamlarning  o‗zaro  muomalalariga  bog‗liq  bo‗ladi.  Muomala  muloqotning  sifat 

darajasini  belgilar  ekan,  hech  qanday  ijobiy  muloqot  muomalasiz  bo‗lmaydi. 

Shunday  ekan,  muomala  –  odamlarning  bir-biriga  ma‘lumotlarni  qanday  usullar, 

yo‗llar, his-tuyg‗ular, emotsiyalar bilan etkazishlari, ifodalashlaridir. 

 

Muloqot ishtirokchilari o‗rtasida almashilgan fikr, axborot, voqea, hodisa va 

hokazo  kabilarga  har  bir  ishtirokchining  yondashishlari,  his-tuyg‗ulari  va  har  bir 

ma‘lumot, axborot, xulosa va hokazolar haqida fikrlaridir.  

Demak,  munosabat  odamlarning  tabiat  va  tevarak-atrofdagi  narsalar,  voqealar, 

fikrlar,  hayotiy,  ijtimoiy  aloqalar  va  hokazolarni  qanday  anglanilganligiga  qarab 

paydo bo‗ladigan sub‘ektiv his-tuyg‗ulari va fikrlaridir.